آیا در ایران از حقوق مولفین و مصنفین حمایت می شود؟

1399/09/01-08:53

به گزارش ستاد خبری بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، در این کارگاه آموزشی دکتر رحیم پیلوار، استادیار دانشکده حقوق دانشگاه تهران یکی از پایه های تمدن و پیشرفت کنونی غرب را صنعت چاپ و حمایت از آن دانست و گفت: بعد از رنسانس که در قرن سیزدهم میلادی از فلورانس ایتالیا آغاز و موجب پیدایش تحولات عظیمی شد، در قرن ۱۵ اختراع چاپ شدت این تحولات را گسترش داد. پیرو اختراع چاپ و امکان انتشار کتاب، این محصول فرهنگی با قیمت ارزان در دسترس مردم قرار گرفت.

وی ادامه داد: جالب است بدانید که نخستین حمایت ها در آن زمان از ناشران صورت می گرفت، چراکه با هزینه سنگین اقدام به خرید دستگاه چاپ و انتشار کتاب می کردند. در ایران نیز بعد از شکست از روسیه تزاری و جدا شدن هرات از ایران توسط انگلیسی ها، ایرانیان متوجه عمق عقب ماندگی خود شده و در زمان عباس میرزا عده ای را برای کسب علم به فرنگ اعزام کردند تا رمز و راز پیشرفت غربی ها را درک و اقتباس کنند. هنگامی که این گروه به ایران بازگشتند، نخستین دستگاه چاپ را با خود به تبریز آوردند و همان اتفاقاتی که در غرب شاهد آن بودیم در ایران هم به وقوع پیوست.

پیلوار با بیان اینکه پیرو این تحولات موضوع مالکیت فکری، ادبی و هنری مطرح شد که دو دسته حقوق مادی و معنوی به افراد اعطا می کند، گفت: حقوق فرانسه حمایت های خوبی از شخصیت و آثار پدیدآورندگان ایجاد کرده است. بر این اساس، سابقه حق افشای اثر به سال ۱۲۸۵ برمی گردد که براساس آن مولف این حق را دارد که اثر خودش را منتشر کند و کسی به زور نمی تواند مولف را مجبور به این کار کند. این اثر شامل کتاب، فیلم و ... است که براساس معاهده برن تدوین شده است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: مورد بعدی مربوط به حق انتصاب اثر است، به این معنا که فرد می تواند اثر خود را با نام، بی نام یا با نام مستعار منتشر کند و دیگران حق ندارند اثری را به نام خودشان ثبت کرده و یا حتی بدون اجازه صاحب اثر، چیزی را به نام او منتشر کنند. همچنین، حق تمامیت اثر موضوع دیگری است که براساس آن و از دیدگاه قانون هر اثر علمی، ادبی و هنری تمامیتی دارد که توسط مولف ایجاد شده و دیگران حق تعرض، دست بردن در آن و کم و زیاد کردن محتوای آن را ندارند.

وی با اشاره به اینکه اینها همه شامل مواردی است که از شخصیت حقیقی پدیدآورنده حمایت می کند، گفت: یکی دیگر از مواردی که در این حوزه گنجانده شده حق بازستانی اثر است. البته چون در حقوق کشور ما شناخته شده نیست به آن نمی پردازیم، گرچه می شود با اعمال تدابیری این مفهوم را نیز وارد قوانین کرد.

پیلوار ادامه داد: بنابر این مفهوم اگر مولف و پدیدآورنده اثر به هر دلیلی از انتشار اثر خود منصرف شد، می تواند با پرداخت خسارت قرارداد را لغو کند. نکته مهم در تمام این موارد این است که قائل به شخص بوده و قابل انتقال به غیر نیست، ضمن اینکه این حقوق مربوط به نظم عمومی است و کسی نمی تواند خلاف آنها را توافق کند.

 

حقوق مالی قابل نقل و انتقال بوده و به ارث می رسند

وی تاکید کرد: شاخه دیگر مربوط به حقوق مادی و مالی اثر است؛ به این معنا که مولف باید از هر دخل و تصرف جزئی و کلی اثر و فواید ناشی از آن با خبر و منتفع شود. به عنوان مثال این نویسنده کتاب است که باید اجازه دهد فیلمی از آن ساخته شود یا نه؟ بنابراین کلیه حقوق مادی اعم از حق تکثیر و حق عرضه در زمره حقوق پدیدآورنده اثر است. این حقوق مالی قابل نقل و انتقال بوده و به ارث می رسند و تا ۵۰ سال پس از فوت شخص از اعتبار برخوردارند.

این کارشناس علم حقوق با بیان اینکه اگر اثری چند پدیدآورنده داشته باشد ملاک تاریخ فوت آخرین نفر آنهاست، اما حقوق معنوی نامحدودند و مدت زمانی ندارند، گفت: در این میان، شاخه ای از مالکیت ادبی و هنری به نرم افزارها و دسته ای از آن هم به آثاری که قابلیت ثبت اختراع دارند، مربوط می شوند. اما نکته اساسی این است که اگر اختراعی ثبت شود مشمول حمایت ادبی و هنری نخواهد شد.

 

شکل بیان باید اصالت داشته باشد

وی با تاکید بر اینکه، به پدید آورنده اثر فکری در حوزه مالکیت ادبی و هنری، حقوق معنوی و حقوق مادی اعطا می شود، در خصوص تحقق شرایط حمایت در پاسخ به اینکه آیا هر اثر ادبی و هنری قابل حمایت است و هر آنچه خلق شود مشمول حمایت قرار می گیرد گفت: در حقوق مالکیت فکری از شکل بیان ایده حمایت می شود به شرطی که شکل بیان اصالت داشته باشد. این بدان معناست که در مالکیت ادبی و هنری با خلق، ابداع، ابتکار و نوآوری مواجهیم و این در راستای حمایت از مخترعان است.  

پیلوار عنوان کرد: وقتی ایده در ذهن فرد شکل می گیرد، گاهی به صورت خام ابراز می شود که قابل حمایت نیست. چرا که، اصل بر این است که ایده متعلق به همه است و حمایت انحصاری از آن پیشرفت دانش را متوقف می کند. اگر قرار باشد حمایتی صورت گیرد باید به شکل عمومی در جامعه ابراز شود. سپس، در شرایطی که شکل ارائه شده اصالت داشته باشد و در اصطلاح اورجینال باشد می توان از آن حمایت کرد. به عنوان مثال وقتی نویسنده ای داستانی خلق می کند اوست که صاحب اثر است چون اثر از او سرچشمه گرفته است.

وی ادامه داد: علاوه بر اینها، در حقوق ما از عناوینی چون اثر ابتکاری پیرامون اصالت شکل استفاده شده است. البته این یک قاعده جهانی است و در همه دنیا مطرح است. موضوع دیگر این است که افراد می توانند از آثار دیگران الهام گرفته و یا اثر جدیدی از آن اقتباس کنند؛ اما این کار نباید فاقد خلاقیت باشد. به عنوان مثال اثر باید کاملا دگرگون شود. مانند کتابی که به شکل نمایشنامه یا فیلم سینمایی درمی آید. این اقدام به شرط حمایت از پدیدآورنده اصلی اثر در قراردادها بلامانع است.

 

آثاری که خلاف نظم عمومی است مورد حمایت قرار نمی گیرد

پیلوارعنوان کرد: ضمن اینکه ممکن است دو نفر در عرض یکدیگر اثری را ایجاد کنند که اگر هر دو در شکل بیان اثر دخالت داشته باشند حمایت ها و بهره مندی های مادی و معنوی مربوط به هردوی آنهاست. البته در مورد آثار جمعی ماجرا کمی متفاوت است. به عنوان مثال در رابطه با لغت نامه دهخدا از آنجا که مرتبا به روزرسانی می شود ده ها استاد زبان وادبیات فارسی در این کار مشارکت دارند، با توجه به اینکه این اساتید در رابطه با آنچه خودشان نوشتند صاحب حرف هستند، اما دانشگاه تهران از حقوق مادی آن بهره مند شده و حقوق معنوی آن هم مربوط به صاحب اثر و کسی که در این حوزه ابتکار عمل به خرج داده، است.

این استاد دانشگاه افزود: موضوع بعدی پیرامون کسب مجوز است، به این معنا که انتشار اثر در جامعه نیاز به اخذ مجوزهایی دارد که اگر بنا بر توزیع باشد وجود آنها ضروری است. در این رویکرد آثاری که خلاف اخلاق و نظم عمومی است مورد حمایت حقوق و قوانین قرار نمی گیرد.

بر اساس این گزارش، در ادامه این وبینار به پرسش های شرکت کنندگان در خصوص موضوع بحث پاسخ داده شد.

کارگاه آموزشی «مالکیت معنوی؛ حمایت از حقوق مولفین و مصنفین در ایران»  همزمان با پنجمین روز هفته کتاب به صورت وبینار از سوی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «دانایی؛ مانایی» از ۲۴ آبان آغاز و تا ۳۰ آبان ماه ۱۳۹۹ ادامه دارد.