بازگشت
شعر اجرا و شعر اسلم؛ ایده‌هایی برای مسئله‌مند کردن شعر و کتاب میان عامه مردم
1403/02/14-12:55
شعر اجرا (Performance Poetry) و شعر اسلم (slam poetry) دو راهکاری است برای مسئله‌مند کردن شعر میان مردم. می‌توان این دو شیوه را بومی کرد و از امکانات آنها بهره برد.
به گزارش ستاد خبری سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، Performance Poetry و slam poetry که اولی صرفا ترجمه‌پذیر است به شعر اجرا، دو مفهوم وارداتی از ادبیات جهان است که قابلیت بومی‌کردن در فرهنگ ایرانی را نیز دارند. هرچند که در زمینه اجرای شعر در تاریخ گذشته ایران نیز نمونه‌هایی دیده می‌شود، اما اصولا حوزه فرهنگ را همین بده‌بستان‌هایش غنا می‌بخشد و فرهنگ ایرانی نیز از دیرباز در زمینه محاکات (با تقلید متفاوت است) موفق عمل کرده است.
می‌توان در رخدادهای فرهنگی و ادبی کشور با طراحی رویدادهای شعر اجرا در مکان‌های مختلف، شعر را بیش از پیش به میان مردم برد و حتی مسابقاتی برای این گونه‌های ادبی در همه شهرها گذاشت و مانند اجراهای دیگر برای آن بلیط‌فروشی کرد.
شعر اجرا و شعر اسلم می‌توانند هم از نظر اقتصادی برای شاعران مفید باشند، هم استعدادهای تازه را کشف کنند، هم شعر را برای مردم مسئله‌مند سازند و هم اینکه نوعی همبستگی اجتماعی به‌وجود بیاورند. این اجراها بویژه در تعطیلات ابتدایی سال که مردم برای مسافرت به شهرهای گوناگون می‌روند، یا همچنین در رویدادهایی چون نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و نمایشگاه‌های استانی کتاب، می‌توانند در زمینه گردشگری ادبی هم نقش مهمی را ایفا کنند. متنی که در ادامه می‌خوانید گزارشی است درباره Performance Poetry و slam poetryبا ترجمه و تالیف مارال توکلی.
Performance Poetry
آیا تا به حال شعری خوانده‌اید که از خود بپرسید شاعر می‌خواهد با شعر خود چه احساسات و ایده‌هایی را منتقل کند؟ آیا شنیدن اینکه شاعر شعر خود را با صدای بلند می‌خواند، شنیدن اینکه بر کدام کلمات تأکید می‌کند، کجا مکث می‌کند و چه ریتمی به کار می‌برد، کمکی به درک شعر نمی‌کند؟ شعر پرفورمنس یا شعر اجرا یعنی همین.
تعریفی که برای شعر اجرا یا شعر پرفورمنس می‌توان ارائه کرد چنین است: «شعر پرفورمنس که به عنوان شعر شفاهی (گفتاری) نیز شناخته می‌شود، شکلی پویا از بیان هنری است که عناصر شعر، داستان سرایی و اجرا را ترکیب می‌کند. این شعر قرار است به صورت زنده در مقابل تماشاچیان با تأکید بر پخش صدا، ژست‌ها و زبان بدن اجرا شود.»
شعر اجرا به مسائل اجتماعی و شخصی می‌پردازد و می‌تواند بسیار جذاب و احساسی باشد. اجراکنندگان از طریق ریتم، لحن و نمایش دراماتیک کلمات خود را زنده می‌کنند و تجربه‌ای منحصربه فرد و گیرا را – هم برای شاعر و هم برای مخاطب – ایجاد می‌کنند. این نکته مهم است که شعر اجرا به عنوان بخشی از جنبش ادبی پست مدرنیسم توسعه یافت.
شاعر انگلیسی آدرین میچل (۱۹۳۲ –۲۰۰۸) گفته است: «شعر نوشته‌ای متفاوت است. بهترین چیز این است که ابتدا آن را در اجرا ببینید، سپس بخوانیدش. در این صورت عملکردش تحریک آمیزتر می‌شود.»
تاریخچه‌ای از شعر اجرا
پایه‌های شعر اجرایی معاصر را می‌توان به اوایل قرن بیستم نسبت داد، زیرا شاعرانی مانند باسیل بانتینگ تلاش کردند که شعر به عنوان چیزی نزدیک‌تر از نوشتن روی صحنه به موسیقی تلقی شود و استدلال می‌کردند که یک شعر تا زمانی که به زبان نیاید نمی‌تواند به طور کامل درک شود. در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۶۰، برخی از شاعران شروع به سرودن شعر به صورت شفاهی با ضبط صوت کردند، از جمله آلن گینزبرگ (۱۹۲۶ – ۱۹۹۷). گینزبرگ به همراه جک کرواک و ویلیام باروز از پایه‌گذاران نسل بیت بود و شعر بلند زوزه او معروف است.
رویدادهای اجرا از طریق جنبش شعر بیت به محبوبیت رسید که طی آن بسیاری از شاعران از نسل بیت، شب‌های جاز و شعرخوانی برگزار کردند. (آنها سرمایه‌داری آمریکایی و نخبه‌گرایی دانشگاهی در آمریکا را نقد می‌کردند.) نسل بیت، ضبط شعر را نیز رواج داد. به‌عنوان مثال، آلن گینزبرگ و جک کرواک (۱۹۲۲ – ۱۹۶۹) هر دو ضبط‌های صوتی خود را منتشر کردند. در دهه ۱۹۶۰، دیوید آنتین (۱۹۳۲ – ۲۰۱۶) اجراهای شعر بداهه‌ای را برگزار کرد که آنها را «گفت‌وگوی شعرها» نامید.
اگرچه شعر پرفورمنس را می‌توان در طول تاریخ یافت، اما در اواخر قرن بیستم به خودی خود تبدیل به یک ژانر شد. این اصطلاح توسط هدویگ گورسکی (شاعر آمریکایی متولد ۱۹۴۹) در سال ۱۹۸۲ در آستین کرونیکل ابداع شد. گورسکی از این اصطلاح برای جدا کردن کلمات گفتاری تجربی خود از هنر اجرا استفاده کرد.
شعر اجرا با موسیقی اجرا می‌شد، شبیه به کار گورسکی با گروه باند شرق عدن یا East of Eden Band که در دهه ۱۹۸۰ به اوج محبوبت رسید، به ویژه در نیویورک و سانفرانسیسکو. جالب اینجاست که آستین تگزاس، سومین صحنه غالب برای شعر اجرا بود که هدویگ گورسکی درمیان هنرمندان برجسته دیگری مانند روکس گوردون در آنجا اجرا داشت. گوردون نویسنده و موسیقیدان بومی آمریکایی از نسل ناکوتا و چوکتاو بود که به خاطر اجرای کلامی خود با همراهی موسیقی به شهرت رسید.
در ادامه کافه‌ها و کلوپ‌هایی با تمرکز بر شعر اجرا تأسیس شد و راه را برای slam poetry هموار کرد. این باعث شد که ژانر شعر اجرا به دو شکل تقسیم شود. شکل اول بر ضبط و پخش شعر متمرکز بود، به جای انتشار آن در قالب کلام گفتاری. شکل دوم بر اجرای شعر برای مخاطبان زنده و صمیمی تمرکز داشت.
شعر پرفورمنس یا شعر اجرا امروزه محبوبیت خود را حفظ کرده است و شاعران پرفورمنس در جشنواره‌های بزرگی مانند حاشیه ادینبورگ (fringe The Edinburgh) و رویدادهای شعر خاصی مانند جشنواره شعر نیویورک اجرا می‌کنند.
ویژگی‌های شعر اجرا
شعر اجرا یا پرفورمنس دارای ویژگی‌های شبیه به شعر نوشتاری است و از تکنیک‌هایی مانند قافیه، ریتم و تصویرسازی برای انتقال پیام به خواننده استفاده می‌کند. بااین حال، یک تفاوت کلیدی وجود دارد، شعر اجرا با صدای بلند گفته می‌شود و ویژگی‌های جدید، صدا و تمرکز بصری را امکان پذیر می‌کند.
از آن جایی که شعر اجرا با صدای بلند گفته می‌شود، بارزترین ویژگی که آن را با شعر گفتاری متمایز می‌کند، احساساتی است که گوینده می‌تواند در گفتار و حرکت خود وارد کند.
گفتار احساسی، تکنیک‌های شعر اجرا
لحن: تنوع در صدای شاعر برای به تصویر کشیدن دیدگاه آنها.
ژست: حرکات بدن برای برجسته کرن معانی خاص.
دینامیک و رجیستر: استفاده از حجم‌ها و رجیسترهای مختلف.
ریتم: درحالی که ریتم یکی از ویژگی‌های همه انواع شعر است، در شعر اجرا اغلب ریتم شعر آزمایش می‌شود. در برخی موارد، شاعر ممکن است همراهی موسیقیایی را پشتوانه خود داشته باشد. از طرف دیگر، ممکن است هنگام خواندن با صدای بلند ریتم شعر را تغییر دهد تا بر برخی نکات تأکید کند.
سرعت: فواصل زمانی که شاعر با آن صحبت می‌کند.
مکث: فاصله گذاشتن بین کلمات یا خطوط خاص برای تأکید بر برخی چیزها یا ایجاد تعلیق.
بیت باکسینگ / آواز: ترکیب صداها و سبک‌های مختلف در اجرا.
ابتکارات اجرایی
گاهی اوقات، شاعران اجرا پیش از روی صحنه رفتن «پیش‌ساختاری» از نسخه خود را می‌نویسند. این نسخه پیش‌ساختار یا «اسکلت» شامل روایت و ساختار کلی شعر است، اما فضایی را برای بداهه پردازی روی صحنه به دست می‌دهد. از طرف دیگر، برخی از شعرهای اجرایی کاملاً بداهه و در محل در مقابل تماشاگران زنده ساخته می‌شوند!
درگیری مخاطب: مشارکت دادن مخاطب با درخواست از آنها برای کف زدن با ریتم یا تکرار خطوط کلیدی.
تماس و پاسخ: درخواست از مخاطب برای پاسخ دادن به برخی کلمات یا عبارات.
شعر اجرا: نمونه‌هایی از شاعران
شاعران پرفورمنس هنرمندانی هستند که در هنر ارائه شعر گفتاری در اجراهای زنده تخصص دارند. آنها به طرز ماهرانه‌ای کلام نوشته شده را با عناصر تئاتر، موسیقی و داستان ترکیب می‌کنند تا تجربه‌ای جذاب و تأثیرگذار برای مخاطب ایجاد کنند. آنها از صدا، زبان بدن و حضور صحنه برای جان بخشیدن به شعر خود استفاده می‌کنند.
همان طور که در مروری بر تاریخچه شعر اجرا اشاره کردیم، اجراهای شعر قبل از ابداع این اصطلاح در سال ۱۹۸۲ انجام شده است.
نمونه اول: خواندن (هدیه بی‌پروا) توسط رابرت فراست (۱۹۴۱) در مراسم تحلیف رئیس جمهور جان اف کندی در سال ۱۹۶۱؛ در سال ۱۹۶۱، رابرت فراست اولین شاعری بود که در مراسم افتتاحیه اجرا کرد. پس از این اجرا صداهای ضبط شده توسط رابرت فراست محبوبیت بیشتری پیدا کرد.
(هدیه بی‌پروا) اولین بار توسط فراست در سال ۱۹۴۱ خوانده و در سال ۱۹۴۲ برای نخستین بار منتشر شد. خود شعر به شکلی ساده و در ۱۶ بیت سروده شده بود. شکل ساده شعر در تمپوی ساده و ثابت فراست درحالی که شعر را باصدای بلند می‌خواند منعکس می‌شد.
نمونه دوم: آلن گینربرگ در «تجسم بین المللی شعر» در سال ۱۹۶۵؛ درسال ۱۹۶۵، آلن گینزبرگ شعر بیت را در «تجسم بین المللی شعر» در رویال آلبرت‌هال اجرا کرد. گینزبرگ درحین خواندن برای حضار، بر بعضی از کلمات تأکید و در حین تلفظ آنها را کش‌دار می‌کرد. او همچنین هنگام خواندن از حرکات فیزیکی و لحن متنوع برای به تصویر کشیدن احساسات مختلف بهره می‌برد.
نمونه سوم: راجر مک‌گوگ «گردآورنده صدا» را در سال ۲۰۱۲ اجرا کرد؛ در سال ۲۰۱۲، راجر مک‌گوگ شعر خود را باعنوان «گردآورنده صدا» برای بی بی سی دو، در برنامه «بیایید شعر بنویسیم» خواند. همان طور که راجر می‌خواند، یک اجرای بصری توسط سایه مردی ارائه می‌شد که نماینده «غریبه» در شعر است.
نمونه چهارم: جان کوپر کلارک «اپرتای صاف» را در سال ۲۰۱۴ اجرا کرد؛ در سال ۲۰۱۴، جان کوپر کلارک در ششمین جشنواره موسیقی رادیو بی بی سی در منچستر اجرا کرد. او در خواندن اپرتای صاف از قافیه، تکرار و زبان محاوره‌ای برای خلق شعری موزون استفاده کرد که گوش دادن به آن جذاب است.
slam poetry
مفهوم شعر اسلم برای نخستین بار در دهه ۱۹۸۰ در شهر شیکاگوی ایالت ایلینوی شکل گرفت توسط مارک کلی اسمیت که یک شاعر محلی بود و کارگری هم می‌کرد. او احساس می کرد شعرخوانی و به طور کلی شعر شور واقعی خود را از دست داده است، بنابراین ایده‌ای ارائه کرد تا شعر را به مردم بازگرداند. او یک رویداد شعر هفتگی ایجاد کرد به نام اسلم شعر که در آن هر کسی می‌توانست شرکت کند. شاعران آثار خود را اجرا می‌کردند و سپس توسط پنج مخاطب تصادفی در مقیاس ۰ تا ۱۰ قضاوت می‌شدند. از این پنج نفر، بالاترین و کمترین امتیاز حذف و سه امتیاز باقیمانده به شاعر اضافه می‌شد تا نمره کلی به شاعر داده شود. هر کسی که در پایان مسابقه بالاترین امتیاز را کسب می‌کرد، برنده بود.
اما در تعریف slam poetry می‌توان گفت که مسابقه شعر گفتاری و شعر اجراست. این نوع ادبی منعکس کننده حال و هوای درونی شعر است؛ پرجنب‌وجوش است یا پر سروصدا و پر انرژی و شاید هم با حالات متفاوت. هدفش از ضربه‌های احساسی این است که شعر را برای همه در دسترس قرار دهد. در تفاوت شعر اجرا و شعر اسلم باید گفت که شعر اسلم نمی‌تواند با موسیقی یا وسایل دیگر همراه شود، در حالی که شعر اجرا می‌تواند از این امکانات بهره ببرد. تمام عناصر نمایشی شعر اسلم باید از شیوه حرکت و صحبت شاعر ناشی شوند.
همانطور که اشاره شد اولین شعر اسلم در سال ۱۹۸۴ در شیکاگو با سازماندهی مارک اسمیت برگزار شد. در سال ۱۹۹۹، اولین اسلم ملی شعر برگزار و توسط نیویورک تایمز پوشش داده شد.
اسلم‌های شعر را می‌توان در هر مکانی که از این رویدادها استقبال می‌کند اعم از پارک‌ها، کتابفروشی‌ها، کافه‌ها، محوطه‌های میراث فرهنگی و.... برگزار کرد. برای برگزاری یکسری قواعد و قوانینی وجود دارد که برخی از آنها بدین شرح است:
۱. هر کس، صرف نظر از سن، نژاد، جنس، تحصیلات، طبقه و... می‌تواند در آن شرکت کند.
۲.اشعار می‌توانند در مورد هر موضوعی باشند، فقط باید شاعری که آنها را سروده و آفریده، اجرایش کند.
۳.اشعار نباید بیش از سه دقیقه (با ۱۰ ثانیه مهلت) باشد.
۴. هنگام اجرای شعر نمی‌توان از لوازم جانبی استفاده کرد، اما شاعر مجاز است با دهان آواز بخواند، کف بزند، زمزمه یا سر و صدا کند.
۵.شاعران ممکن است به تنهایی یا به صورت گروهی اجرا کنند.
امروزه شعر اسلم یک حرکت هنری و همچنین یک ژانر شعر و کلام گفتاری محسوب می‌شود. جنبش شعر اسلم الهام بخش صدها جریان در سراسر ایالات متحده آمریکا، کانادا، بخش‌هایی از اروپا و ژاپن بود و شاعران اسلم بر بسیاری از جنبه‌های فرهنگ مدرن، مانند جنبش‌های سیاسی، هنر، رسانه، ادبیات و سرگرمی تأثیر گذاشتند.
