بازگشت
مصطفی محقق‌داماد: حق‌خواهی، نباید ابزار آزار دیگران باشد
1404/02/22-19:57
نشست نقد و بررسی کتاب «نظریه ممنوعیت سوءاستفاده از حق» با حضور مصطفی محقق داماد، نویسنده اثر و احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری و رحیم نوبهار، استاد دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.
به گزارش ستاد خبری سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، در نشست رونمایی از کتاب «نظریه ممنوعیت سوء استفاده از حق»، مصطفی محقق داماد به بررسی مفهوم «حق» در نظام‌های حقوقی مختلف پرداخت و با تأکید بر نقش متمایز اسلام در این زمینه، گفت: یکی از آفات جامعه ما در روابط اجتماعی نبودن «حق» است. یعنی حق در جامعه اصلاً مطرح نباشد.
محقق‌داماد با اشاره به تحول تاریخی مفهوم حق، گفت: تا پیش از دوران معاصر، جامعه ایرانی بیشتر بر تکلیف تأکید داشت تا بر حق. او با اشاره به کتاب «یک کلمه»، اثر مستشارالدوله اظهار داشت: این آدم، درد بی‌درمان کشور را نبود قانون می‌داند اما به نظر من پیش از نبود قانون، نبودن حق مشکل اساسی است.
وی در تبیین اهمیت تحول قرن معاصر در پذیرش حق برای انسان‌ها به صرف انسان بودن، به اعلامیه جهانی حقوق بشر اشاره کرد و افزود: آدم‌کشی پیش‌تر نیز زشت بود، اما بشر امروز آن را از آن جهت که انسان را از حیات محروم می‌کند، مردود می‌داند؛ نه به دلیل تخطی از دستور حاکم.
وی در ادامه، به تفاوت نگاه حقوق روم و اسلام در مفهوم «حق» پرداخت و گفت: حقوق روم، حق را مطلق می‌دانست و محدود نمی‌کرد، اما پیامبر اسلام نگاهی متفاوت داشت. او فرمود اگر اعمال حقی باعث آزار دیگری شود، باید محدود شود.
محقق‌داماد با اشاره به مفهوم «سوءاستفاده از حق» که در کتاب خود به آن پرداخته، آن را «دستاوردی نوین» در فقه اسلامی دانست.
وی با ذکر مصادیقی از سوءاستفاده از حق در زندگی روزمره، از جمله استفاده از حق طلاق برای آزار همسر یا برگزاری مهمانی‌های پر سر و صدا در نیمه‌شب، گفت: اینها نمونه‌هایی است که در آن افراد به نام داشتن حق، موجب آزار دیگران می‌شوند.
محقق‌داماد اشاره کرد: این نظریه تازه در آغاز راه است و ابعاد آن گسترده‌تر از آن است که صرفاً محدود به مصادیق روزمره باشد، این نگاه را نباید جزئی و محدود دید؛ این مبنا می‌تواند پایه‌ای برای بازاندیشی در بسیاری از رفتارهای فردی و اجتماعی قرار گیرد.
در ادامه این نشست، رحیم نوبهار با ابراز احترام به شخصیت علمی نویسنده، گفت: بیانات استاد در مقدمه کتاب و تحلیل‌های ایشان در خصوص روایت و آینده‌پژوهی، بسیار گویاست و من تنها از منظر عضوی کوچک، نکاتی را در تکمیل یا نقد آن عرضه می‌کنم.
وی با تشریح زمینه‌های فلسفی و حقوقی کتاب، اظهار داشت: کاری که جناب استاد انجام داده‌اند، تلاش برای بازخوانی قاعده لاضرر از دریچه گفتمان حق‌محور، در برابر خوانش رایج تکلیف‌مدارانه در فقه سنتی است.
نوبهار در ادامه افزود: در گفتمان‌های سنتی، قاعده لاضرر معمولاً در بستر احکام تکلیفی یا وضعی تفسیر می‌شد اما تلاش این کتاب آن است که آن را در فضای ادبیات حقوقی امروز، به‌ویژه حقوق بشر بازخوانی کند.
او با اشاره به ضرب‌المثل معروف در سنت حقوقی رومی- ژرمنی که می‌گوید: حق، با سوءاستفاده از آن می‌میرد، بیان داشت: نویسنده تلاش کرده با استفاده از این مفهوم، نگاهی نو به قاعده لاضرر بیفکند و نسبت آن را با مسئولیت انسانی و اجتماعی بررسی کند.
نوبهار در بخش نقد خود تصریح کرد: باید در مقابل ترجیح مطلق یک گفتمان بر دیگری احتیاط کرد. ترکیب میان گفتمان تکلیف و گفتمان حق، می‌تواند ما را به سوی توازن و اعتدال در فهم فقهی و حقوقی سوق دهد.
وی همچنین با اشاره به برخی مثال‌های کاربردی که در کتاب آمده، به ویژه در حوزه «سوءاستفاده از حق طلاق» یا «سوءاستفاده در وصیت»، گفت: این موارد می‌تواند به ظلم بینجامد و نیازمند بازنگری فقهی و حقوقی است.
نوبهار در زمینه روش‌شناسی، از دقت کتاب در تحلیل روایات و منابع حدیثی تمجید کرد و افزود: استاد محقق با بهره‌گیری از مباحث رجالی و فقه‌الحدیث، کوشیده است پایه‌های استدلال خود را بر مبانی محکم استوار کند.
نوبهار تأکید کرد: اثر محقق داماد، ضمن وفاداری به اصول اجتهاد سنتی، افق‌هایی نو برای تعامل میان فقه اسلامی و مفاهیم حقوق بشری می‌گشاید و می‌تواند منشأ گفت‌وگوهای تازه در حوزه فقه اجتماعی و حقوق عمومی باشد.
در ادامه این نشست، احمد مبلغی، نخستین رویکرد را نگاه صوری و تقابلی میان فقه و حقوق دانست و گفت: این رویکرد صرفاً مقایسه‌ای سطحی ارائه می‌دهد و به هیچ فایده علمی یا تحولی نمی‌انجامد، نه به نفع قانون‌گذاری است و نه توسعه‌ای در فقه پدید می‌آورد.
وی در ادامه، از رویکرد ترجمه‌محور به عنوان مدل دوم نام برد و آن را شامل دیدگاه‌هایی دانست که یکی از دو دستگاه فقه یا حقوق را برتر و دیگری را تابع می‌دانند.
وی تصریح کرد: در این رویکرد، یا حقوق ترجمه‌ای از فقه قلمداد می‌شود یا بالعکس، که در هر دو صورت کارکردی محدود دارد.
او اما رویکرد سوم را «تطبیقی، تعلیمی و تبیینی» خواند که به گفته وی، در کتاب محقق داماد به‌خوبی تحقق یافته است.
مبلغی گفت: در این مدل، مفاهیم حقوقی پس از تنقیح دقیق و تعریف روشن، وارد فضای اجتهادی فقه می‌شوند و با حفظ ساختار اصولی، موجب شکل‌گیری فهمی نو و افزوده در فقه می‌گردند.
به گفته مبلغی: اثر جدید آیت‌الله محقق داماد توانسته با اتکا بر روش‌های رجالی، تعارض روایات، و تحلیل مفاهیم مدرن حقوقی نظیر «سوءاستفاده از حق»، به مدلی منسجم از فقه و حقوق دست یابد که هم از پیچیدگی‌های فقه سنتی بهره برده و هم با زبان حقوق مدرن هم‌سخن است.
مبلغی تصریح کرد: مفهوم «سوءاستفاده از حق» در فقه کلاسیک با صراحت مطرح نشده، اما با بررسی روایت «لا ضرر و لا ضرار»، می‌توان زمینه‌های پرداختن به آن را در فقه اسلامی استخراج کرد. وی افزود: ضرار برخلاف ضرر، ناظر به روابط اجتماعی است و می‌تواند ناظر به شرایطی باشد که در آن اعمال حق، موجب آسیب به دیگران می‌شود.
او ادامه داد: در جوامع پیچیده امروز، اعمال حقوق در بسترهای اجتماعی ممکن است منجر به ضررهای مالی، معنوی یا جایگاهی شود و اینجاست که فقه باید ظرفیت‌های خود را برای پاسخ‌گویی به پدیده سوءاستفاده از حق به کار گیرد.
مبلغی در پایان تأکید کرد: این کتاب یک مدل است، هم حقوقی است و هم فقهی. نه می‌توان آن را صرفاً یک اثر حقوقی دانست و نه یک متن فقهی سنتی. بلکه در آن تلاشی علمی و میان‌رشته‌ای برای پاسخ به نیازهای نوظهور جامعه صورت گرفته است.
سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ اردیبهشت آغاز شده و تا ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» در محل مصلای امام خمینی(ره) ادامه خواهد یافت. هم‌زمان با برگزاری بخش حضوری نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴ تهران، بخش مجازی نمایشگاه نیز در سامانه book.icfi.ir امکان خرید غیرحضوری کتاب را برای علاقه‌مندان فراهم کرده است.
