بازگشت
روایتی مستند از شصت و پنجمین نمایشگاه کتاب فرانکفورت
1392/08/12-07:30
نمایشگاه کتاب فرانکفورت در کشور ما موافقان و مخالفان زیادی دارد. با نگاهی گذرا به بازتاب رسانه ای این رخداد در سالهای اخیر میتوان تا حدودی به استدلالهای موافقان و مخالفان دست یافت که نیازمند یک مقاله جداگانه است. آنچه در نوشتار ذیل آمده است صرفاً یک روایت مستند و بسیار مختصر از این نمایشگاه است. امید است که مورد استفاده خوانندگان محترم قرار گیرد.
در حال حاضر رقیبی که بتواند جایگزین نمایشگاه کتاب فرانکفورت باشد وجود ندارد. در حال حاضر نمایشگاههای کتاب متعددی در کشورهای انگلیس، روسیه، فرانسه، آمریکا و کشورهای دیگر برگزار میشود اما هیچ کدام به پای نمایشگاه فرانکفورت نمیرسد. این نمایشگاه که هر ساله در ماه اکتبر به مدت 5 روز برگزار میشود، مهمترین رخداد فرهنگی و تجاری در حوزه کتاب است. سه روز اول این نمایشگاه کاملا تخصصی است و دو روز آخر به روی عموم باز است. بلیط ورودی این نمایشگاه بیش از 68 یورو یا به عبارتی 285 هزار تومان است
سابقه تاریخی این نمایشگاه به سال 1462 میلادی یعنی هفت سال پس از آنکه گوتنبرگ انجیل 42 خطی خود را کامل کرد باز میگردد. نخستین نمایشگاه کتاب در سال 1462 در شهر فرانکفورت آلمان، شهر باستانی سلطنتی که در واقع چهارراه تجارت اروپا بود با عنوان بازار مکاره کتاب برگزار شد.
اما علیرغم این سابقه، دوران مدرن این نمایشگاه به بعد از جنگ جهانی دوم بر میگردد. در سال 1949 پس از تاسیس اتحادیه ناشرین آلمان، حدود 200 ناشر در «کلیسای پاول» شهر فرانکفورت نمایشگاه کتابی ترتیب دادند که عمدتاً جنبه اقتصادی داشت و بعد فرهنگی آن زیاد مدنظر نبود، شکوفایی اقتصادی در جمهوری فدرال آلمان، گسترش سریع صنعت چاپ، رشد سریع نمایشگاه را به دنبال داشت. در آغاز نمایشگاه فرانکفورت بسیار محدود بود و به تجارت کتاب خلاصه می‌شد، اما پس از افزایش شرکت ناشران خارجی، معاملات حقوق چاپ و امتیازات آن نیز گسترش یافت. از آن دوره به بعد این نمایشگاه هر ساله برگزار میشود که در سال جاری شصت و پنجمین دوره آن برگزار شد.
شصت و پنجمین دوره نمایشگاه کتاب فرانکفورت با حضور 7300 شرکت کننده از 100 کشور از 17 تا 21 مهرماه 1392برگزار شد. کل بازدیدکنندگان نمایشگاه 275 هزار نفر(تخصصی و مردم عادی) بودند که نسبت به سال قبل 2/2 درصد کاهش نشان میداد. بازدیدکنندگان تخصصی بیش از 142 هزار و 920 نفر بود که نسبت به سال قبل 8/3 درصد کاهش نشان میداد. همچنین بیش از 9 هزار خبرنگار وقایع این نمایشگاه را پوشش دادند که نسبت به سال قبل 17 درصد افزایش داشت. با وجود کاهش بازدیدکننده، حجم بالای معاملات در نمایشگاه باعث شد تا مسئولان نمایشگاه اظهار رضایت کنند.
مراسم افتتاحیه و اظهار نگرانی از غولهای تکنولوژی آمریکایی
مراسم افتتاحیه مطابق معمول یک روز قبل از نمایشگاه در محل سالن اجتماعات نمایشگاه برپا شد که از حیث میهمانان بسیار پرازدحام و از حیث تشریفات بسیار ساده بود. ورود به این مراسم با دعوت قبلی امکان پذیر بود و تقریباً یک هفته مانده به نمایشگاه جای خالی برای ثبت نام و دعوت وجود نداشت. سخنرانیها به سه زبان انگلیسی، آلمانی و پرتقالی (زبان کشور میهمان ویژه یعنی برزیل) و از طریق گوشیهای مترجم همزمان قابل دریافت بود.
رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان آلمان ، دو نفر از نویسندگان برزیلی، وزیر امور خارجه فدرال آلمان و معاون رئیس جمهور برزیل از جمله سخنرانان بودند.
از سخنرانی میهمانان بویژه رئیس اتحادیه ناشران آلمان می‌شد نگرانی‌ها، حساسیت‌ها و چالشهای نشر کتاب را حس کرد. به نظر میرسد کشورهای اروپایی بویژه آلمان و فرانسه از فرایند جهانی شدن در عرصه نشر و حاکمیت غولهای نشر آمریکایی و بویژه کتابفروشیهای آن لاین مانند آمازون، گوگل و اپل بسیار نگرانند. او در سخنرانی‌اش چندین بار از ضرورت وضع قوانین جدید برای نشر الکترونیک و فروش آن لاین کتاب سخن راند.
نکته جالب دیگر در سخنان شهردار فرانکفورت بود که گفت: من به هیچ عنوان موافق با حاکم شدن قوانین تجارت آزاد در حوزه کتابفروشی و نشر نیستم و باید از ناشران و کتابفروشیهای کوچک در کشورمان حمایت کنیم. او گفت اگر قوانین تجارت آزاد در حوزه کتاب اجرا شود در مدت کوتاهی خواهیم دید که غولهای نشر آمریکایی کپی رایت همه کتابها را خواهند خرید.
برزیل و بودجه 10 میلیون دلاری برای نمایشگاه
برزیل برای دومین بار و با حضور 70 نویسنده و 164 ناشر، میهمان ویژه نمایشگاه بود. این کشور یک بار دیگر در سال 1994 نیز میهمان ویژه شده بود اما این بار با حجم وسیعی از فعالیتهای فرهنگی در این نمایشگاه حاضر شده بود. غرفه این کشور در حدود 1600 مترمربع، 10 برابر بزرگتر از میهمان ویژه سال قبل یعنی نیوزلند بود. این کشور در سالهای اخیر برنامه‌های وسیعی برای توسعه ادبیات این کشور تدارک دیده است. اختصاص 10 میلیون دلار به نمایشگاه فرانکفورت و فعالیتهای فرهنگی جانبی آن، همچنین اختصاص بودجه‌ای به مبلغ 7 میلیون و 615 هزار دلار جهت حمایت از ترجمه آثار برزیلی در دیگر کشورها تا سال 2020 از جمله این برنامهها است.
ایرانی‌ها در نمایشگاه فرانکفورت
ایده حضور ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت همزمان با آغاز نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یعنی سالهای 1365 شکل گرفت. اگرچه بعضی از ناشران در آن سالها شخصاً به عنوان بازدیدکننده در این نمایشگاه حضور می‌یافتند اما برنامه‌ای برای داشتن یک غرفه ملی در نمایشگاه وجود نداشت. صدور فتوای امام خمینی(ره) راجع به سلمان رشدی باعث شد تا ایران در این نمایشگاه مورد تحریم قرار گیرد. در سال 1370 مسئولین فرهنگی دو کشور تلاش کردند تا موانع را برداشته و در این راستا قراردادی بین رئیس نمایشگاه کتاب تهران و رئیس نمایشگاه فرانکفورت به امضاء رسید تا بر اساس آن ایران در چهل و سومین نمایشگاه کتاب فرانکفورت با تعداد 9 ناشر حضور یافته و در مقابل تعداد محدودی از ناشران آلمانی نیز در پنجمین دوره نمایشگاه کتاب تهران حضور یابند. علی رغم این توافق و اختصاص غرفه و ارسال کتب، در آستانه اعزام افراد اعلام شد که این نمایشگاه به تصمیم اتحادیه ناشران و کتاب فروشان آلمان به علت عدم لغو فتوی سلمان رشدی از واگذاری غرفه به ناشران ایرانی معذور است.
این وضعیت ادامه داشت تا اینکه در سال 1377 مسئولین نمایشگاه فرانکفورت دوباره به تهران آمده و طبق ملاقاتها و توافقهایی که با مسئولین نمایشگاه کتاب تهران انجام دادند، ایران برای اولین بار در سال 1378 در این نمایشگاه حضور یافت.
از سال 1378 تاکنون با فراز و نشیب‌های مختلف ایران هر ساله- بجز سال 2011- در این نمایشگاه حضور داشته است و به تدریج بعضی ناشران خصوصی نیز به صورت مستقل حضور یافتهاند.
در سال جاری بیش از 13 غرفه به ناشران ایرانی اختصاص یافته بود. همچنین بیش از 150 نفر از ناشران و اصحاب فرهنگ در نمایشگاه فرانکفورت حضور یافته بودند. نشر شباویز، پانیذ مهر ایرانیان، شمع و مه، نشر نظر، خانه کتاب، کتابخانه مجلس، کتابخانه ملی، انتشارات غزال، باغ کتاب تهران، انتشارات علمی و فرهنگی از جمله غرفه‌های ایرانی در نمایشگاه بودند.
موسسه نمایشگاههای فرهنگی ایران نیز به نمایندگی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سه غرفه مجزا داشت که مدیریت دو غرفه به اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران و انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان واگذار شده بود.
نشست‌های تخصصی نمایشگاه
نشست‌های تخصصی، سمینارها، کارگاه‌های آموزشی، مراسم رونمایی از کتاب و ... یکی از مهمترین فعالیتهای نمایشگاه فرانکفورت است. بسیاری از این نشست‌ها و سمینارها پولی است و برای ناشران و جهان حرفه‌ای نشر بسیار مفید است بویژه سمینارها و کارگاه‌هایی که توسط آکادمی فرانکفورت برگزار میشود.
در این دوره از نمایشگاه حدود 3 هزار و 600 رخداد از این گونه برگزار شد. تعداد کارگاه‌ها، سمینارها و کنفرانس‌های آکادمی فرانکفورت نیز 40 مورد بود و هزینه شرکت در همه آنها – بلیط کامل – حدود 2700 یورو بود.
سهم ایران از این نشست‌ها که به طور رسمی در تقویم رسمی نمایشگاه ثبت و ضبط شده بود دو نشست بود. یکی نشست چالشهای نشر ایران که با همکاری موسسه نمایشگاههای فرهنگی ایران و اتحادیه ناشران برگزار شد و دیگری نشست داستان‌نویسی کوتاه زنان نویسنده ایرانی که توسط انتشارات غزال برگزار شد.
رونمایی از آثار ایرانی در روز نشر ایران
برگزاری یک مراسم میهمانی و معمولاً عصرانه از رخدادهای معمول همه کشورها در غرفه‌های جمعی است. هدف از برگزاری این گونه مراسم نیز که معمولاً با عناوین مختلف برگزار میشود، تبلیغ و ترویج برنامه‌های کشور برگزار کننده و برقراری ارتباط با ناشران دیگر کشورها در نمایشگاه است.
نظر به این رسم حسنه، در غرفه ایران نیز این مراسم برای اولین بار تحت عنوان روز نشر ایران برگزار شد.
برنامه این روز بسیار مفصل بود. ابتدا نشست حافظ و گوته با سخنرانی دو استاد برجسته ایران شناس آلمانی و دکتر محمد عظیمی مدیرعامل موسسه نمایشگاههای فرهنگی ایران و به عنوان میزبان مراسم، برگزار شد. رونمایی از قرآن خطی و نفیس چاپ آستان قدس به خط ابراهیم سلطان در قرن هفتم، رونمایی از رمان «محمد» نوشته ابراهیم حسن بیگی و کتاب «ما همه آفتاب گردانیم» نوشته عرفان نظرآهاری و اجرای مراسم شعرخوانی از حافظ و مولانا و نیز اجرای موسیقی زنده و پذیرایی مختصر از میهمانان از جمله مراسم این روز بود.
در این مراسم بیش از 150 نفر از ناشران و غرفه‌داران و بازدیدکنندگان ایرانی و میهمانان خارجی حضور یافته بودند. دکتر رجبی رئیس کتابخانه مجلس، دکتر صلاحی رئیس کتابخانه ملی، ایمانی پور رایزن فرهنگی ایران در آلمان از جمله میهمانان این مراسم بودند.
تلاش برای فروش رایت کتب ایرانی
در غرفه تحت مدیریت اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران حدود سیصد عنوان کتاب به منظور مبادله فروش رایت به نمایش درآمده بود که این کتب طی یک فرآیند 3 ماهه از طریق فراخوان توسط اتحادیه انتخاب شده بود. کلیه امور آماده سازی و تجهیز غرفه، چاپ و نشر کاتولوگها، ارسال بار، فراهم کردن امکانات پذیرایی و غیره توسط موسسه نمایشگاهها فراهم شده بود.
در مدت 5 روز همکاران اتحادیه توانستند بیش از 35 قرار ملاقات و مذاکره جدی با ناشران کشورهای مختلف برقرار کنند و کتب مورد نظر را به آنها معرفی نمایند که نتایج آنها بعد از نمایشگاه مشخص خواهد شد.
در غرفه کودک و نوجوان که در سالن 3 نمایشگاه قرار داشت نیز بیش از 310 اثر برگزیده از ناشران کودک و نوجوان به نمایش گذاشته شده بود. مدیریت این غرفه نیز بر عهده انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان گذاشته شده بود.
این انجمن نیز در مدت برپایی نمایشگاه بیش از 30 نشست جدی با ناشران و پدیدآورندگان خارجی داشت.
علاوه بر غرفه اتحادیه، تعدادی از ناشران نیز به صورت مستقل در نمایشگاه حضور یافته بودند که در محل غرفه 120 متری موسسه نمایشگاهها به آنها فضایی برای نمایش کتابهایشان داده شده بود. انتشارات خانه هنرمندان به نمایندگی از حدود 30 ناشر در حوزه هنر و ادبیات، مجمع ناشران دفاع مقدس به نمایندگی از بیش از 40 ناشر و 80 عنوان کتاب دفاع مقدس، انتشارات نحل، انتشارات به نشر و نشر جمال از جمله این ناشران بودند.
نشر جمال که در حوزه دینی کودک فعالیت میکند علاوه بر معرفی آثار خود توانست حق رایت یکی از آثارش را به یک ناشر آلمانی واگذار کند.
تاکید ویژه بر ادبیات دفاع مقدس
در این نمایشگاه تلاش شد تا ادبیات دفاع مقدس به طور ویژه معرفی شود. از این رو آقای اکبر صحرایی نویسنده برتر دفاع مقدس، برنده جوایز کتاب سال دفاع مقدس و جایزه جلال آل احمد همراه غرفه ایران بود. در این بخش هم آثار این نویسنده به طور ویژه معرفی شد و هم در معرفی دیگر آثار دفاع مقدس از حضور ایشان استفاده شد. این نویسنده توانست در اولین حضور خود با یکی از ناشران داخلی برای یک مجموعه کتاب به توافق برسد.
پروژه ناتمام فرانکفورت
نمایشگاه کتاب فرانکفورت برای نشر ایران یک پروژه ناتمام است. نشر کتاب در ایران از ظرفیتهای بسیار بالایی برخوردار است. تیراژ کتاب و عناوین منتشره در ایران از کل اتحادیه عرب و بسیاری از کشورهای منطقه و حتی بعضی کشورهای اروپایی بالاتر است. سینمای ایران سالهاست که جهانی شده است . هنرهای تجسمی ایران نیز در سالهای اخیر توانسته است راه خود را به بازارهای جهانی باز کند. اما متاسفانه این اتفاق هنوز در حوزه کتاب رخ نداده است. از این روست که نسبت این نمایشگاه به ایران را یک پروژه ناتمام می نامیم. به نظر میرسد کسانی که هزینه های اندک این نمایشگاه را بهانه انتقاد قرار داده اند اطلاعات اندکی از این نمایشگاه دارند. بدون شک کشور ما ایران هم به لحاظ فرهیختگی و هم نشر کتاب از بسیاری از کشورهای منطقه و جهان مانند مالزی، اندونزی، ترکیه و اعراب که سالنانه به طور متوسط هر کدام بیش از ٣٠٠ هزار یورو در این نمایشگاه هزینه میکنند بالاتر است. بدون شک به همت کمکهای بیشتر دولت و برنامه ریزی بهتر و برداشتن بعضی موانع قانونی راه کتاب ایران نیز سرانجام به بازار جهانی باز خواهد شد. ان شاء الله علی عاشوری
