به گزارش ستاد خبری بیست ‌و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، در ابتدای این نشست امید طبیب ‌زاده با بیان اینکه معیارسازی در زبان فارسی نوعی تجویز است، گفت: ما در مورد گونه های مختلف اجتماعی، جغرافیایی و...، متنی که معیار است را تجویز می کنیم. بنابراین، این باور که هرکس می تواند هرجور دلش می خواهد بنویسد یا صحبت کند، باور غلطی است. معیارسازی نگارش زبان فارسی در ابتدا به صورت امری خودانگیخته و به شکل طبیعی ایجاد و سپس به صورت آگاهانه بر سرعت آن اضافه شده است.

وی با تاکید بر اینکه برنامه ریزی آگاهانه روی این مقوله سرعت معیار شدن زبان را افزایش می دهد، گفت: در اواسط دهه ۵۰ قرن بیستم موضوع پردازش زبان مطرح شد. مباحثی از قبیل زبان شناسی، علوم رایانه ای، هوش مصنوعی، بازیابی اطلاعات از متن و تبدیل اطلاعات به متن در زمره مباحث مربوط به پردازش زبان قرار گرفت. در اهمیت پردازش زبان می توان گفت زبان هایی که برحسب میزان توانایی خود بتوانند با پیشرفت های فراوان خود را تطبیق دهند به زبان اصلی تبدیل شده و بقیه به حاشیه رانده می شوند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه زبان و متن های علمی و خبری باید زبان معیار و ویراسته باشد، گفت: در حالیکه متون ادبی که نقش ارجاعی نداشته و بیشتر شاعرانه ­اند می توانند متنوع باشند. اما باید متوجه باشیم که در متون علمی و خبری به هیچ وجه دنبال تنوع نیستیم.

وی با بیان اینکه وقتی از پردازش زبان صحبت می کنیم منظورمان زبان معیار است نه گونه های ادبی، گفت: تحقیقی در رابطه با نقش ویرایش در پردازش ماشینی متن های علمی و خبری انجام دادم که بر اساس آن، چهار روزنامه کاغذ اخبار، حبل المتین، اطلاعات و شرق از سال ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۰ مورد بررسی قرار گرفتند. نتیجه بیانگر آن است که زبان فارسی هر روز از دیروز خودش بهتر شده است. البته با اینکه روزنامه حبل المتین در توالی زمان بعد از کاغذ اخبار قرار دارد، اما نمره کمتری در پردازش زبانی کسب کرد که می تواند به دلیل سرهم نویسی های مکرر در متن آن باشد.

طبیب زاده با تاکید بر اینکه استفاده از علائم سجاوندی بهترین خدمت را به ماشین ها در درک و پردازش متون ارائه می دهد، گفت: هر چه از عمر زبان فارسی می گذرد ویراستار بیشتر به این نتیجه می رسد که نزدیک شدن به زبان معیار، رعایت حد و مرز کلمات و استفاده از علائم در جای درست خود پردازش متن را برای ذهن راحت تر می کند. از آنجا که، ماشین هم مانند ذهن انسان پردازش می کند، بنابراین این عمل برای آن هم راحت تر می شود.

وی با اشاره به اینکه دستور خط، امری صرفا قراردادی نیست، گفت: به عنوان مثال سرهم نویسی امر پردازش در ذهن انسان و همچنین ماشین را مختل می کند. بنابراین تاکید می کنم که ضروری است در زبان معیار کمترین میزان تنوع را داشته باشیم. ضمن اینکه برای این کار در مواقعی لازم است به پیکره وسیع نوشتاری در زبان فارسی رجوع کرده و پرکاربردترین کلمات و اصطلاحات را برگزینیم.

مشکل منبع شناسی در ترجمه متون ایران شناسی

در ادامه آبتین گلکار، استاد زبان روسی در رابطه با ویرایش متن های ترجمه ای در حوزه ایران شناسی گفت: ویراستاری متون علمی همواره امری درد سرساز است، اما جدا از مشکلات عام ویراستاری متون علمی، متون ایران شناسی چند مشکل مضاف بر آنها هم دارد.  

وی ادامه داد: نخستین مساله، مشکل منبع شناسی است. در اکثر متون ایران شناسی نویسنده اصلی از منابع فارسی استفاده و بعد آنها را به زبان خودش ترجمه کرده که گاهی پیدا کردن این منابع بسیار دشوار است و این چالش در هیچ متن علمی دیگری وجود ندارد. به عنوان مثال در یک متن روسی، نویسنده یک بار منابع ایرانی را ترجمه کرده و باید منبع اصلی را پیدا کنیم؛ ممکن است منابع موجود نبوده و یا در دسترس نباشد. اگر هم یافت شود مترجم یا ویراستار باید بداند کدام تصحیح معتبر است و این امر نیازمند سطح بالایی از دانش منبع شناسی است.

این مترجم و ویراستار تصریح کرد: معضل دیگر تبدیل تاریخ های شمسی و قمری به میلادی است. البته در گذشته با گاه شماری مرحوم بیرشک این کار صورت می گرفت، اکنون هم نرم افزارهایی وجود دارد که این کار را انجام می دهد. اما باز هم مشکلاتی در این حوزه وجود دارد. چون گاهی ایران شناسان تاریخ را دقیق برنگردانده اند و حتی گاهی در منبع اصلی هم تاریخ قمری و میلادی که وجود دارد با هم تطابق ندارد. این درحالیست که اگر قرار است کاری قابل استناد انجام دهیم باید با دقت همه این موارد را بررسی کنیم.

وی اظهار کرد: ضبط صحیح اسامی خاص مورد دیگری است که در این حوزه وجود دارد. گاهی در ترجمه متن نویسنده خارجی دچار اشتباه شده و یا اسامی شبیه به هم بوده که نویسنده به آن توجه نکرده است. مانند اسامی چون مشیرالملک، مشارالملک و مشیرالممالک که نویسنده اسامی را در جای درست خود به کار نبرده و انتصابات به هم ریخته است. همه اینها باید با استفاده از منابع تصحیح شده و کسی که این کار را انجام می دهد، بداند باید در کدام منبع به دنبال سوالات موجود بگردد.

گلکار افزود: در مواقعی هم اصطلاحات مربوط به تاریخ و ادبیات ایران ترجمه شده و به اصطلاحی که در زبان مقصد وجود دارد و شبیه به آن است، بدل می شود. بنابراین، برای ویراستاری متون ایرانشناسی قطعا ویراستار باید در حوزه مربوطه خبره باشد و صرف نظر از ویراستاری های صوری در مورد آن موضوع خاص به اندازه مترجم دانش و صلاحیت داشته باشد.

ظرافت های ویرایش در متون ترجمه ای ادبی

در ادامه این نشست امیرحسین وزیری پیرامون ظرافت های ویرایش در متون ترجمه ای ادبی عنوان کرد: ویرایش مقابله متن ادبی باید در نگاه ویراستار، مترجم و خواننده متن صورت گیرد و در نهایت آنچه برای خواندن دلچسب است، متنی ویراسته تلقی می شود.

وی ادامه داد: ویراستاری صوری با بسیاری از اشتباهاتی که باعث آشفته شدن متن می شود، مقابله می کند. بحث ما مربوط به مواردی است که در فرآیند تطبیق متن با متن اصلی یافت می شود. چراکه، همانگونه که خواننده می تواند مترجم و نویسنده خوب را تشخیص دهد، قطعا متن ویراسته را هم تشخیص خواهد داد.

این مترجم و ویراستار در رابطه با ظرافت های موجود در متون ادبی گفت: سبک و قلم نویسنده در ویرایش مقابله ای موضوع مهمی است. به این معنا که وقتی این نوع ویرایش انجام می شود، سبکی که در متن اصلی وجود دارد، خودش را نشان می دهد. در حالی که ممکن است در متن ترجمه شده این اصل رعایت نشده باشد.  

وی نوع و لحن روایت را از دیگر موارد در این زمینه دانسته و گفت: باید در ترجمه مشخص شود که با چه متنی روبه رو هستیم. اینکه سطح زبانی داستان چیست و با چه ادبیات و در چه سطحی نوشته شده موضوع مهمی است که گاهی ترجمه یک دست از یک اثر این موضوع را در نظر نمی گیرد و ویراستار باید از طریق مقابله با متن اصلی این اشتباه را اصلاح کند.

وزیری در ادامه استفاده از ساختارهای متنی خاص را از دیگر مسائل مهم در ویراستاری مقابله دانست و خاطرنشان کرد: این کار در راحت خوانی و ایجاد حس نویسنده اصلی در مخاطب نقش مهمی دارد. ضمن اینکه اصطلاحات، ارجاعات، اشارات و تلمیحات موضوع دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. به این معنا که گاه متن اصلی، پیامی با خود به همراه دارد که در متن ترجمه شده، به آن توجهی نشده است.

وی سیر منطقی روایت را از دیگر موارد مهم در این حوزه دانست و در رابطه با اهمیت و امتیاز ویرایش مقابله ای گفت: مسائلی که به آنها پرداخته شد به اضافه لحن جمله، ساختار نوشتاری متن و... صرفا در ویرایش مقابله ای قابل بررسی هستند.

وزیری با بیان اینکه در این نوع ویرایش باید نگاه ریاضی به متن داشت، گفت: به این معنا که مانند علم ریاضی که همه اعداد دارای ارزش هستند و باید در جایگاه درست خود قرار گیرند در این کار هم باید برای تک تک کلمات و نحوه قرارگیری آنها در متن ارزش قائل شد. علاوه بر اینها، باید حواسمان به ذهن روایتگر و داستان گو باشد؛ چراکه گاهی با ترجمه اشتباه یک کلمه یا اصطلاح کل داستان تغییر پیدا کرده و ذهن مترجم روایت جدیدی می سازد.

وی در رابطه با واژگان کهن، مهجور و منسوخ نیز گفت: گاه این واژگان دیگر در لغتنامه ها یافت نمی شوند که باید نسبت به آنها حساسیت ویژه ای لحاظ شود. ضمن اینکه در تبدیل واحدها به یکدیگر هم باید نهایت دقت را به خرج دهیم.

این مترجم و ویراستار در ادامه با ارائه پیشنهاداتی در حوزه ترجمه گفت: ترجمه حتما باید دو بار خوانده شود. در ویرایش آن حساسیت ها را بالا برده و اگر متوجه موضوعی نشدیم به راحتی از آن نگذریم. ضمن اینکه برای تسریع کار و یافتن پاسخ های خود می توانیم از انجمن های اینترنتی و پیکره های زبانی موجود استفاده کنیم. در نهایت اصل اساسی این است که برای پیشرفت در این حوزه باید مطالعه کنیم.

در ادامه این نشست حاضران در جلسه، پیرامون مباحث نشست به بحث و گفت و گو پرداخته و جلسه پرسش و پاسخی میان آنها برگزار شد.

نشست «ظرافت ‌های ویرایش در متون ترجمه ‌ای» همزمان با ششمین روز از هفته کتاب از سوی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران  با مشارکت انجمن ویراستاران برگزار و به صورت زنده از طریق اینستاگرام این موسسه پخش شد.

بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «دانایی؛ مانایی» از ۲۴ آبان آغاز و تا ۳۰ آبان ماه ۱۳۹۹ ادامه دارد.