بازگشت
نمایشگاه تهران چه تأثیری بر آینده «گردشگری کتاب» دارد؟
1404/02/20-12:11
هر سال با فرارسیدن اردیبهشت، تهران میزبان میلیون‌ها بازدیدکننده‌ای می‌شود که برای اطلاع از تازه‌ترین آثار نشر،به محل برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران می‌آیند، اما این نمایشگاه، فراتر از یک بازار بزرگ فرهنگی، ظرفیتی نهفته برای رشد شاخه‌ای کمتر شناخته‌شده از گردشگری در ایران دارد.
به‌گزارش ستاد خبری سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، گردشگری کتاب، در سطح جهانی، یکی از شاخه‌های گردشگری فرهنگی رو‌به‌رشد است؛ پدیده‌ای که در آن گردشگران نه برای طبیعت یا خرید، بلکه برای دیدن خانه نویسندگان، مکان وقوع رمان‌ها یا حتی شرکت در نمایشگاه‌های کتاب سفر می‌کنند. نمونه‌های موفق آن را می‌توان در خانه شکسپیر در استراتفورد، تورهای هری‌پاتر در اسکاتلند، و مسیرهای همینگوی در پاریس و هاوانا دید. آیا نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هم می‌تواند نقشی مشابه در گردشگری ادبی ایفا کند؟
نمایشگاهی فراتر از کتاب‌فروشی
نمایشگاه کتاب تهران، از بدو تأسیس در سال ۱۳۶۶، همواره یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور بوده است؛ اما آنچه در سال‌های اخیر بیش‌ازپیش محسوس شده، جنبه‌های فراتر از خرید و فروش کتاب در این رویداد است؛ نمایشگاه به محلی برای دیدار چهره‌های ادبی، آشنایی با فرهنگ‌های دیگر از طریق غرفه‌های بین‌المللی، و مهم‌تر از همه، خلق تجربه‌ای فرهنگی و گردشگرانه تبدیل شده است.
بازدید از نمایشگاه، بهانه‌ای برای سفر فرهنگی گسترده‌تری است که به نوعی گردشگری ادبی منجر می‌شود؛ چیزی که در منابع علمی هم به آن تأکید شده است.
مطالعات جهانی: کتاب به‌مثابه جاذبه گردشگری
در مقاله‌ای از Herbert (2001) در Tourism Geographie تأکید شده است که تجربه گردشگری ادبی می‌تواند احساسی از «در مکان بودن» (sense of place) در مخاطب ایجاد کند؛ یعنی همان پیوندی که فرد میان متن و مکان برقرار می‌کند. این نوع تجربه، به‌ویژه زمانی که با نمایشگاه کتاب تلفیق می‌شود، به گردشگر فرصت می‌دهد تا با فرهنگ، تاریخ و هویت ملی کشور میزبان آشنا شود.
در کتاب مرجع Literary Tourism: Theories, Practice and Case Studies ویراسته ایان جنکینز و کاترین سوانه (2011) نیز آمده است: «نمایشگاه‌های کتاب می‌توانند نقطه ورود گردشگران ادبی به فضای فرهنگی یک ملت باشند؛ چراکه با تمرکز بر کتاب، فرصتی فراهم می‌کنند تا گردشگران با مکان‌ها، شخصیت‌ها و روایت‌های محلی ارتباط برقرار کنند.»
نمایشگاه کتاب تهران؛ فرصت‌هایی برای توسعه گردشگری ادبی
اگر بخواهیم نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را در چارچوب گردشگری ادبی تحلیل کنیم، چند محور مهم شناسایی می‌شود:
۱. گردهمایی مخاطبان فرهنگی از سراسر کشور
حضور بازدیدکنندگان از شهرهای مختلف ایران، فرصتی برای آشنایی با مکان‌های فرهنگی تهران فراهم می‌کند. این مخاطبان می‌توانند در کنار بازدید از نمایشگاه، به خانه نیما یوشیج، خانه صادق هدایت، کتابخانه ملی، مرکز اسناد و موزه‌های فرهنگی دیگر سر بزنند.
۲. گردشگری بین‌المللی با محوریت کتاب
در سال‌هایی که مهمانان خارجی در نمایشگاه حضور پررنگ‌تری داشته‌اند (مثل کشورهای عراق، چین، روسیه، ایتالیا یا صربستان به‌عنوان مهمان ویژه)، علاقه‌مندان به زبان‌ها و فرهنگ‌های دیگر، در قالب دیپلماسی فرهنگی جذب شده‌اند. این خود بستری است برای گسترش روابط گردشگری و فرهنگی.
۳. مکان‌یابی مناسب برای پیوند با فضاهای شهری
انتقال نمایشگاه به مجموعه شهر آفتاب یا مصلی، اگرچه چالش‌هایی داشته، در صورت برنامه‌ریزی مناسب، می‌تواند در آینده به ایجاد «مسیرهای گردشگری کتاب» کمک کند. برای مثال، می‌توان مسیرهایی چون «از نمایشگاه تا خیابان انقلاب»، یا «از نمایشگاه تا موزه‌های ادبی» طراحی کرد.
الگوهایی از جهان برای بومی‌سازی
کشورهایی که از گردشگری کتاب به‌خوبی بهره‌برداری کرده‌اند، معمولا عناصر زیر را در برنامه‌ریزی خود مدنظر قرار داده‌اند:
• نقشه‌های گردشگری ادبی شامل خانه نویسندگان، مکان وقوع داستان‌ها، کتابخانه‌های تاریخی و کافه‌های فرهنگی؛
• تورهای موضوعی همچون «تور دیکنز در لندن»، «مسیر تولستوی در روسیه» یا «تور فرانز کافکا در پراگ»؛
• موزه‌های ادبی تعاملی: فضاهایی که امکان لمس تاریخ ادبی و تجربه ملموس داستان‌ها را برای بازدیدکننده فراهم می‌کنند؛
• برنامه‌ریزی هم‌زمان با نمایشگاه کتاب: ترکیب برنامه‌های نمایشگاهی با بازدید از اماکن فرهنگی.
چنین اقداماتی به‌گفته محققان حوزه گردشگری فرهنگی، می‌تواند میزان اقامت، هزینه‌کرد و رضایتمندی گردشگران فرهنگی را افزایش دهد.
چشم‌انداز آینده: کتاب به‌مثابه راهنمای سفر
در جهانی که معنا، خاطره و تجربه جایگزین صرفِ مصرف شده‌اند، کتاب می‌تواند راهنمایی برای سفر باشد. بسیاری از گردشگران امروز، به‌دنبال تجربه‌هایی هستند که هویت، اصالت و پیوند با فرهنگ میزبان را در خود داشته باشد. چه‌چیزی بهتر از کتاب می‌تواند چنین پیوندی را ایجاد کند؟
برای تحقق این هدف، لازم است نهادهایی چون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، شهرداری‌ها و تشکل‌های صنفی حوزه نشر، همکاری کنند تا نمایشگاه کتاب را از یک رویداد سالانه، به یک مقصد فرهنگی دائمی تبدیل کنند.
پیشنهادهایی برای توسعه گردشگری کتاب از دل نمایشگاه؛
• طراحی تورهای فرهنگی برای بازدیدکنندگان شهرستانی: شامل بازدید از موزه‌ها، خانه‌های نویسندگان و خیابان انقلاب؛
• برگزاری نشست‌های ادبی در مکان‌های تاریخی: انتقال برخی برنامه‌های نمایشگاه به مکان‌هایی مثل خانه شاعران، باغ نگارستان یا کاخ گلستان؛
• ایجاد اپلیکیشن راهنمای گردشگری ادبی تهران و ایران: با اطلاعاتی درباره مکان‌های ادبی، برنامه‌های مرتبط و داستان‌های مرتبط با فضاهای شهری؛
• همکاری با تورهای گردشگری داخلی و خارجی: معرفی نمایشگاه کتاب به‌عنوان مقصد سفر فرهنگی، به‌ویژه برای گردشگران فارسی‌زبان کشورهای همسایه.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، اگرچه با محوریت نشر و فرهنگ کتاب شکل گرفته، در دل خود ظرفیت‌هایی بسیار فراتر از آن دارد. این رویداد می‌تواند به گره‌گاهی میان کتاب، سفر، هویت و تجربه تبدیل شود؛ همان‌گونه که در بسیاری از کشورهای دنیا کتاب نه‌فقط خوانده می‌شود، بلکه دیده، لمس و سفر می‌شود. در روزگاری که گردشگری معناگرا در‌حال گسترش است، امید است نمایشگاه کتاب نه نقطه پایان، بلکه آغاز سفری عمیق‌تر در دل ادبیات، فرهنگ و ایران باشد.
سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» در محل مصلای امام خمینی(ره) در حال برگزاری است. هم‌زمان با برگزاری بخش حضوری نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴ تهران، بخش مجازی نمایشگاه نیز در سامانه book.icfi.ir امکان خرید غیرحضوری کتاب را برای علاقه‌مندان مهیا کرده است.
