بازگشت
«نقد» برای تحلیل است نه ابزاری برای تبلیغات تجاری!
1404/02/21-10:45
در جریان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، نشستی با محوریت نقد ادبی و سینمایی و بررسی چالش‌های پیش‌روی منتقدان در فضای فرهنگی امروز برگزار شد.
به‌گزارش ستاد خبری سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، شیوا مقانلو، نویسنده، منتقد و استاد دانشگاه، در خصوص ضرورت تحول در شیوه نقد آثار هنری و فاصله گرفتن از رویکردهای تجاری و سطحی تأکید کرد و گفت: خوشبختانه امسال شاهد فاصله‌گیری از نگاه صرفاً فروشگاهی هستیم. جلسات تحلیلی متعددی در سالن‌های تخصصی برگزار می‌شود و این خود یک دستاورد مهم فرهنگی است.
وی با اشاره به سیر تحول نقد در ایران افزود: نقد آثار نباید فقط برچسب خوب یا بد بزند؛ باید بتواند به مرحله تحلیل برسد. مخاطب نیز باید در این فرآیند در نظر گرفته شود؛ چراکه تحلیل بدون درک موقعیت مخاطب، ناقص خواهد بود.
مقانلو با انتقاد از رویکردهای هیجانی در نقد فیلم در جشنواره‌ها، اظهار کرد: نقد جشنواره‌ای گاهی به‌جای تحلیل، تبدیل به ابزاری برای تبلیغات تجاری می‌شود. منتقد باید فاصله خود را حفظ کند و اجازه دهد اثر در ذهنش رسوب کند. متأسفانه فضای کنونی، به‌ویژه در سینما، این تعمق را از بین برده است.
مجری برنامه از تجربه شخصی‌اش در مواجهه با فشارهای تهیه‌کنندگان برای نوشتن نقدهای تبلیغاتی گفت: بارها پیش آمده که از من خواسته‌اند پیش از نمایش یک اثر، نقدی مثبت منتشر کنم. این‌گونه نقدها بیش از آنکه تحلیلی باشند، نقش تبلیغات را ایفا می‌کنند.
در ادامه این نویسنده و استاد دانشگاه به تفاوت‌های بنیادین میان نقد ادبی و نقد سینما اشاره کرد و گفت: ادبیات، به‌ویژه رمان، مجالی برای خوانش تدریجی و تأمل دارد. برخلاف سینما که در یک بازه زمانی کوتاه مصرف می‌شود، کتاب نیازمند درنگ است. بنابراین، نقد ادبی نیز باید با صبر و تفکر همراه باشد.
وی همچنین به آسیب‌های موجود در چرخه جوایز ادبی اشاره کرد و گفت: به‌باور برخی از سخنرانان، اعطای جوایز به آثار ضعیف یا برمبنای روابط، سبب بی‌اعتمادی مخاطبان به ادبیات ایرانی شده است. وقتی خواننده‌ای کتابی را با مهر جایزه می‌خرد و با اثری سطحی مواجه می‌شود، احتمال دارد برای همیشه از ادبیات ایران فاصله بگیرد.
در ادامه موضوع تأثیر فناوری و به‌ویژه هوش مصنوعی بر آینده ترجمه و نقد مطرح شد و مقانلو اظهار کرد: هوش مصنوعی در ترجمه، اگرچه به‌سرعت پیشرفت کرده، اما هنوز نمی‌تواند لحن و فرهنگ بومی را بازنمایی کند. در فارسی، تفاوت گویش‌ها و محدودیت داده‌ها، مانعی جدی برای کیفیت بالا در ترجمه ماشینی است.
در ادامه بحث به چالش‌های حرفه‌ای منتقدان در فضای امروز هنر، به‌ویژه سینما و ادبیات، مقانلو با بیان تجربیات شخصی خود گفت: در مواجهه با اولین فیلم یکی از فیلم‌سازان، دو صفحه نقد تحلیلی نوشتم، اما تنها دو خط از آن توسط تهیه‌کننده انتخاب و منتشر شد که بیشتر شبیه تبلیغ بود تا نقد. این در حالی است که محتوای اصلی و ارزیابی انتقادی من در آن بازتاب نیافته بود.
وی ادامه داد: ما منتقدان گاه ناخواسته به ابزار تبلیغاتی یک اثر تبدیل می‌شویم. گاهی تماس‌هایی از سوی پلتفرم‌ها و تهیه‌کنندگان برای نوشتن نظر پیش از پخش رسمی سریال برقرار می‌شود و توقع این است که منتقد صرفاً نقش تأییدکننده داشته باشد. وقتی پاسخ می‌دهیم که نقد ممکن است منفی باشد، تعجب می‌کنند. گویی اصل نقد با ذات مستقل خود فراموش شده است.
در همین راستا، تفاوت‌های اقتصادی میان حوزه‌های مختلف هنری از جمله سینما، تجسمی و ادبیات بررسی شد. به‌گفته مقانلو، چرخه مالی در سینما و هنرهای تجسمی بسیار بزرگ‌تر از حوزه کتاب است. بنابراین، طبیعی است که فشارها، حاشیه‌ها و انحراف‌ها در این حوزه‌ها بیشتر و مخرب‌تر باشد؛ در حالی که در دنیای کتاب، ما با تیراژهایی مواجهیم که به‌زحمت از چندصد نسخه فراتر می‌رود.
وی افزود: در شرایطی که ناشران بزرگ برای چاپ یک کتاب ۵۰۰ نسخه‌ای هم با تردید عمل می‌کنند، نمی‌توان انتظار گردش اقتصادی قوی یا حتی نگاه تجاری سالم داشت. وضعیت طوری شده که برخی آثار ارزشمند، بدون امکان تجدیدچاپ باقی می‌مانند و حتی ناشران آن‌ها نیز دیگر فعال نیستند.
حاضران با تأکید بر تفاوت بنیادین میان اقتصاد کتاب و سینما، خواستار توجه بیشتر به حفظ استقلال نقد به‌ویژه در حوزه‌هایی شدند که فشارهای بیرونی کمتر است. آن‌ها همچنین به اهمیت توجه به زیرساخت‌های فرهنگی، نقش آموزش، و تقویت تفکر تحلیلی در میان مخاطبان اشاره کردند تا نقد، چه در ادبیات و چه در سینما، جایگاه واقعی خود را بازیابد.
سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ اردبیهشت شروع شده و تا ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» در محل مصلای امام خمینی(ره) برپا خواهد بود. این رویداد به‌صورت مجازی نیز در book. icfi.ir در حال برگزاری است.
