بازگشت
روایتی از ظلمی که فرزندان بر رضاخان روا داشتند
1404/02/21-14:30
نشست رونمایی از کتاب «تبعید یا تحقیر رضاخان در جزیره موریس» با حضور حسن علی‌بخشی، نویسنده اثر و دیپلمات ایران در کشورهای آفریقایی، و سیدکاظم بهبهانی ، مدیر نشر زمزمه جاوید، برگزار شد.
به‌گزارش ستاد خبری سی‌وششمین نمایشگاه بین‌الملی کتاب تهران، حسن علی‌بخشی که پیشازاین نیز ریاست بخش تاریخ شفاهی وزارت امورخارجه را بر عهده داشته و تدوین خاطرات برخی از سفرا و وزرا را مدیریت کرده، در نشست رونمایی از کتاب «تبعید یا تحقیر رضاخان در جزیره موریس» گفت: هدف نخست من از عزیمت به کشور موریس، انجام وظایف دیپلماتیک بود. اما آشنایی قبلی‌ام با تاریخ تبعید رضاشاه و واقعیت‌های مغفول‌مانده پیرامون آن دوره، مرا به‌سمت گردآوری مستندات و روایت آن سوق داد.
وی با اشاره به اینکه اطلاعات منتشرشده درباره اقامت رضاشاه در جزیره موریس عمدتاً مبهم، ناقص یا آمیخته با حب‌وبغض‌های سیاسی هستند، افزود: در نخستین بازدیدم از کاخ محل اقامت رضاشاه، متوجه شدم که بسیاری از ادعاهای موجود با واقعیت‌های میدانی تطابق ندارد. همین امر انگیزه من برای ثبت و مستندسازی این مقطع تاریخی را دوچندان کرد.
به‌گفته علی‌بخشی، کتاب از روز ۲۰ شهریور ۱۳۲۰، یعنی زمان خلع رضاشاه از سلطنت توسط نیروهای انگلیسی، آغاز می‌شود و تا بازگرداندن پیکر او به ایران ادامه می‌یابد. وی اظهار کرد: آنچه در این کتاب آمده، حاصل مشاهدات میدانی، مصاحبه با اهالی محل، مطالعه منابع بومی و تحلیل اسناد آرشیوی است.
وی تصریح کرد: کاخ محل اقامت رضاشاه در منطقه‌ای به‌نام «اُریک» واقع شده بود که با تصورات عمومی درباره این محل تفاوت‌های جدی دارد. نه‌تنها کاخ، که خود جزیره موریس هم پیشازاین رویداد، هیچ ارتباط سیاسی یا فرهنگی با ایران نداشت و در واقع، تبعید رضاشاه نخستین پیوند تاریخی بین دو کشور را رقم زد.
این نویسنده همچنین از روایاتی سخن گفت: کمتر در منابع رسمی دیده شده‌اند؛ ازجمله تلاش انگلیسی‌ها برای دور نگه داشتن رضاشاه از تحولات ایران، فشارهای روانی و محدودیت‌هایی که بر وی اعمال می‌شد، و همچنین سکوتی که از جانب دربار پهلوی درباره شرایط پدر در تبعید برقرار بود.
علی‌بخشی در بخشی از سخنان خود با بیان اینکه رضاشاه با دلی شکسته و در تنهایی جان داد، تأکید کرد: این کتاب سعی دارد از اغراق و جهت‌گیری دوری کند و تصویری مستند، شفاف و انسانی از پرابهام‌ترین دوران زندگی رضاشاه ارائه دهد.
در ادامه نشست رونمایی از کتاب «تبعید یا تحقیر رضاخان در جزیره موریس»، نویسنده اثر در بخشی از سخنان خود به روایت‌هایی کمتر شنیده‌شده از ایام تبعید رضاخان پرداخت. وی تأکید کرد که در فرآیند نگارش این اثر، تلاش کرده تا فراتر از منابع تاریخی موجود، به‌سراغ شاهدان عینی، مصاحبه‌های دست‌اول و اسناد کمتر دیده‌شده نیز برود.
وی با اشاره به وضعیت جسمی و روحی رضاخان در دوران تبعید، گفت: پس از مدتی که رضاخان به جزیره موریس منتقل شد، به‌دلیل کهولت سن و فشارهای روحی، حال او وخیم شد. نهایتاً پس از فوت، با تلاش‌هایی که صورت گرفت، پیکر او را به مسجد رفاهی مصر، در قاهره که آن زمان روابط نزدیکی با مسکو داشت، منتقل کردند. پیکر تا سال‌ها در آنجا امانت ماند تا آنکه پس‌از سال‌ها، با تشریفاتی خاص، ابتدا به تهران و سپس به حرم عبدالعظیم منتقل شد.
نویسنده کتاب «تبعید یا تحقیر رضاخان در جزیره موریس» در ادامه به سختی‌های روحی خانواده رضاخان اشاره کرد و افزود: اعضای خانواده در دوران تبعید از‌نظر امکانات رفاهی کمبودی نداشتند؛ حتی دسترسی به پزشک برایشان فراهم بود. اما احساس طردشدگی و دورافتادگی، فشار روحی مضاعفی ایجاد کرده بود که به‌مرور موجب از‌هم‌پاشیدگی روابط درون خانواده شد.
علی‌بخشی همچنین در پاسخ به پرسش مجری درخصوص منابع اطلاعاتی استفاده‌شده در کتاب، گفت: بخشی از اطلاعات من مستندات منتشرشده بود؛ اما تلاش اصلی من بر گردآوری روایات کمتر دیده‌شده از طریق مصاحبه‌های میدانی در جزیره موریس متمرکز شد؛ ازجمله با پسر آشپز شاه، برخی همسایگان کاخ و حتی افرادی که نخستین خودروها را در آن منطقه دیده بودند، گفت‌وگو کردم.
وی با اشاره به اسنادی که پیش‌تر در دسترس نبودند، افزود: بخش درخور‌توجهی از اسناد موجود در موریس که برای عموم در دسترس نبود، برای چاپ مجدد کتاب آماده شده است. روایت موریسی‌ها از حضور شاه و برخوردهای مردم با او، بخشی از تاریخ است که پیشازاین روایت نشده بود.
نویسنده این کتاب یکی از خاطرات جالب خود را هنگام پژوهش میدانی این‌گونه شرح داد: زمانی که در کاخ محل تبعید رضاخان مشغول تحقیق بودم، فردی وارد محوطه شد و مدعی شد که بستگی فامیلی با یکی از اعضای خاندان پهلوی دارد. خاطراتی از حضور دختران شاه، برخورد مردم، و وضعیت رضاخان در آن سال‌ها را تعریف کرد که برای من بسیار قابل‌تأمل بود.
علی‌بخشی با اشاره به نقش مهم بایگانی این اسناد گفت: به‌نظرم نسخه‌ای از این اسناد باید در اختیار کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس و دیگر مراکز اسنادی کشور قرار گیرد تا پژوهشگران دسترسی کامل‌تری به واقعیات این برهه تاریخی داشته باشند.
وی با تبریک روز ملی جمهوری اسلامی و یادآوری خاطره‌ای از برگزاری مراسم روز ملی در سفارت ایران در موریس، حضور یکی از اعضای خانواده سلطنتی در آن مراسم را یادآور شد و آن را نشانه‌ای از پیچیدگی‌های تاریخی و انسانی این دوران دانست.
علی‌بخشی ضمن مرور روند تحقیق و نگارش این کتاب، به بیان جزئیاتی از تلاش‌های میدانی خود برای گردآوری اسناد و روایت‌های کمتر‌شنیده‌شده پرداخت و اظهار کرد: بخشی از اطلاعات این کتاب از منابعی جمع‌آوری شده که پیشازاین در دسترس پژوهشگران نبوده است؛ ازجمله گفت‌وگوهایی که با برخی از ساکنان جزیره موریس، آشپز دربار، همسایگان کاخ محل اقامت رضاشاه و حتی بازماندگان نظامیان آن زمان داشتم. هدفم این بود که تاریخ ناگفته را مستند کنم و در‌دسترس پژوهشگران آینده قرار دهم.
نویسنده کتاب «تبعید یا تحقیر رضاخان در جزیره موریس» در ادامه افزود: اسنادی در موریس نگه‌داری می‌شد که تاکنون هیچ‌کس از آن‌ها استفاده نکرده بود. روایت‌هایی از نحوه زندگی رضاشاه در تبعید، احساسات مردم محلی نسبت به او و حتی دیدارهای محدود با چهره‌های مسلمان، همه در این کتاب گردآوری شده‌اند. حقیقتاً بسیاری از واقعیت‌ها درباره آن دوران، برای نخستین‌بار در این اثر منتشر می‌شود.
علی‌بخشی همچنین با تأکید بر اینکه هدف از نگارش این اثر، دسته‌بندی اطلاعات موجود و فراهم کردن بستری برای پژوهشگران آینده بوده، تصریح کرد: ما نباید از تاریخمان فرار کنیم. حتی اگر آن تاریخ برایمان تلخ باشد، ثبتش ضرورت دارد.
سیدکاظم بهبهانی که مسئولیت انتشار کتاب را برعهده داشته است، به بیان نقش انتشارات زمزمه جاوید در ترویج کتاب‌های تاریخی و مستند پرداخت. وی گفت: ما در زمزمه جاوید همواره تلاش کرده‌ایم تا آثاری را منتشر کنیم که پشتوانه اسنادی قوی داشته و بتوانند حقایق تاریخی را برای نسل‌های آینده بازگو کنند.
وی همچنین به حضور خود در نمایشگاه هفته فرهنگی ایران در جزیره موریس اشاره کرد و گفت: همکاری ما با دکتر بخشی از همان سفر آغاز شد. وقتی دیدیم که چطور با علاقه‌مندی، کاخی که روزی رضاشاه در آن زندگی می‌کرد را بازسازی کرده و روایت‌های مستندی از آن دوره ارائه می‌دهد، تصمیم گرفتیم که این کتاب را با دقت و حمایت کامل منتشر کنیم. این کتاب تنها یک روایت تاریخی نیست؛ بلکه قطعه‌ای از هویت ملی ماست.
بهبهانی در ادامه افزود: در نمایشگاه هفته فرهنگی، کتاب‌هایی در حوزه شعر، تاریخ، عرفان و فرهنگ ایران به زبان‌های مختلف عرضه شد. بسیاری از بازدیدکنندگان مسلمان از کشورهای آفریقایی و عربی استقبال گسترده‌ای از آثار کردند و بار دیگر نشان دادند که ارتباط فرهنگی می‌تواند راهگشای دیپلماسی باشد.
سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ اردیبهشت آغاز شده و تا ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» در محل مصلای امام خمینی(ره) ادامه خواهد یافت. هم‌زمان با برگزاری بخش حضوری نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴ تهران، بخش مجازی نمایشگاه نیز در سامانه book.icfi.ir امکان خرید غیرحضوری کتاب را برای علاقه‌مندان فراهم کرده است.
