بازگشت
ضرورت گفت‌وگو با کودکان درباره خشونت
1404/02/23-14:40
در نشست «خشونت در ادبیات کودک و نوجوان» بر لزوم بازنگری در روایت‌ها و ضرورت گفت‌وگو با کودکان درباره خشونتی که تجربه یا مشاهده می‌کنند تأکید شد.
به گزارش ستاد خبری سیوششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، نشست تخصصی «خشونت در ادبیات کودک و نوجوان» با حضور فرزانه آقاپو، پژوهشگر حوزه کودک و نوجوان و جمعی از نویسندگان، منتقدان و فعالان حوزه کودک برگزار شد. در این نشست، فرزانه آقاپور بر اهمیت مواجهه صریح و آگاهانه با موضوع خشونت در ادبیات کودکان تاکید کرد.
آقاپور در ابتدای سخنانش به مسئله بازنمایی و تحمیل خشونت در متون کودک و نوجوان پرداخت و تأکید کرد: ادبیات کودک انواع گوناگونی از خشونت را بازنمایی می‌کند و آثار آن بر مخاطب کودک، بسیار قابل تأمل است، از این رو باید نسبت به متون حساس‌تر باشیم.
وی پرسشی اساسی را مطرح کرد: آیا باید با کودکان درباره خشونت صحبت کنیم؟ آیا این مسئله فقط متعلق به دنیای بزرگسالان است یا کودکان هم باید نسبت به آن آگاهی یابند؟
وی در ادامه افزود: ممکن است برخی بگویند که موضوعاتی مانند خشونت خانوادگی یا جنگ برای کودکان مناسب نیست، اما وقتی خود کودک، قربانی مستقیم این خشونت‌هاست، نمی‌توان او را از روایت آن‌ها محروم کرد.
این پژوهشگر گفت: اگر کودکی در جنگ کشته می‌شود، کتک می‌خورد یا در مسیر پناهندگی جانش را از دست می‌دهد، آیا نباید درباره خشونتی که بر او روا شده، با خودش سخن گفت؟ اگر ادبیات این خشونت‌ها را نادیده بگیرد یا عادی‌سازی کند، بی‌عدالتی بزرگی در حق آن کودک رخ داده است.
وی با اشاره به تجربه کودکان آسیب‌دیده گفت: کودکی که خشونت پناهندگی را تجربه کرده، شاید مشتاق باشد داستانی بخواند که بازتاب رنج خودش در آن باشد. در مقابل، این بستگی دارد که کودکان در امنیت، چقدر بتوانند وضعیت کودکان در معرض خشونت را درک و با آنان همدلی کنند.
آقاپور تأکید کرد: باید با کودکان درباره خشونت صحبت کنیم. والدین نیز هنگام انتخاب آثار برای فرزندانشان باید به این نکته توجه ویژه داشته باشند. اگر ما منتقدان، طیفی از آثار مانند ادبیات دفاع مقدس را کنار بگذاریم، مخاطبان آن آثار نیز بدون راهنمایی رها می‌شوند.
وی افزود: هیچ‌گونه ادبیاتی خنثی نیست. باید درباره آنچه در متن‌ها بازتاب می‌یابد گفت‌وگو کرد. در واقع ادبیات کودک نیازمند واکاوی جدی در مواجهه با خشونت است؛ خشونتی که می‌تواند جنسی، قومی، دینی، نژادی، یا علیه حیوانات و محیط زیست باشد.
آقاپور با ذکر نمونه‌هایی از خشونت پنهان در ادبیات گفت: یکی از بدترین انواع خشونت حذف صداهای متفاوت است. ما معمولاً از منظر بزرگسال به کودک نگاه می‌کنیم، در حالی که باید جهان را از چشم کودک دید؛ ادبیاتی که از کودک فاصله می‌گیرد یا ضد کودک عمل می‌کند ناخواسته به ادبیاتی خشونت‌آمیز تبدیل می‌شود.
وی خشونت‌های پنهان را خطرناک‌تر از اشکال آشکار آن دانست و گفت: گاهی خشونت فیزیکی و خونین نیست اما از لحاظ روانی بسیار عمیق‌تر است؛ مانند طردشدگی یا بی‌صدا کردن گروهی خاص.
آقاپور در ادامه از کلیشه‌های جنسی و قومی در متون کودکانه انتقاد کرد و گفت: گاه کلیشه‌هایی مانند زن کمتر از مرد است یا مرد قوی‌تر است.
وی نمونه‌هایی از خشونت در افسانه‌ها را مطرح کرد و اظهار داشت: در افسانه‌هایی مانند نارنج و ترنج کولی‌ها با چهره‌ای منفی و زشت بازنمایی می‌شوند که این خود خشونت ادبی است. همچنین در داستان خاله سوسکه خشونت ایدئولوژیک نهفته است و تغییراتی که در اقتباس‌های اخیر آن ایجاد شده گاه پیام اصلی را تحریف کرده است و پایان‌بندی کتاب تغییر کرده اما همچنان سایر خشونت‌های استعاری وجود دارد.
وی با اشاره به داستان‌های جهانی همچون شنل قرمزی گفت: در این افسانه نیز خشونت و تعرض وجود دارد اما در بازآفرینی‌های مدرن هر چند تغییراتی داشته اما کودک را کنشگرتر نشان می‌دهد. همچنین ما در ایران همچنان بخش‌هایی را حذف می‌کنیم که در زیباشناسی سنتی ما نمی‌گنجد، ولی توهین به اقوام و اقلیت‌ها را دست نخورده باقی می‌گذاریم.
وی ادامه داد: چرا ما در برخی بازنویسی‌ها بخشی از خشونت را حذف می‌کنیم، اما بخش‌های تبعیض آمیز را نگه می‌داریم؟ این در حالی است که معتقدم ادبیات کودک باید بازتعریف شود تا با نیازهای امروزی و واقعیت‌های اجتماعی همخوان باشد.
فرزانه آقاپور گفت: ما باید هنگام انتخاب کتاب برای کودکان به دقت فکر کنیم که چه مقدار خشونت در آن هست و تا چه حد این خشونت علیه کودک عمل می‌کند، حتی در متونی مانند شاهنامه وقتی رستم کسی را می‌کشد هرچند در چارچوب اسطورها معنای خاصی دارد اما برای کودک امروز می‌تواند صرفاً یک صحنه کشتار باشد؛ پس باید توجه داشت که کودک با این متون چگونه مواجه می‌شود.
وی در پایان گفت : نوجوان نیاز دارد در فضای امنی به شکل کنترل شده‌ای ادبیات دلهره راتجربه کند.
سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ اردیبهشت آغاز شده و تا ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» در محل مصلای امام خمینی(ره) ادامه خواهد یافت. هم‌زمان با برگزاری بخش حضوری نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴ تهران، بخش مجازی نمایشگاه نیز در سامانه book.icfi.ir امکان خرید غیرحضوری کتاب را برای علاقه‌مندان فراهم کرده است.
