بازگشت
فرصتی برای بررسی چالش‌ها و راهکارهای جمعیتی ایران
1404/02/26-12:04
در نمایشگاه کتاب تهران امسال، غرفه «ستاد جوانی جمعیت» با برگزاری نشست‌های تخصصی به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های جمعیتی کشور می‌پردازد. این نشست‌ها با حضور کارشناسان و جامعه‌شناسان برجسته، موضوعات مرتبط با جمعیت، جوانی، نقش زنان و توسعه پایدار را به بحث می‌گذارند و راهکارهای علمی و عملی برای بهبود وضعیت جمعیت ایران ارائه می‌کنند.
به گزارش ستاد خبری سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، جمعیت، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های توسعه هر کشور، نقش کلیدی و تأثیرگذاری در روند پیشرفت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی دارد. در ایران، موضوع جمعیت طی چند دهه گذشته با فرازونشیب‌های متعددی همراه بوده است که پیامدهای مختلفی را به دنبال داشته است. بررسی دقیق این مسئله از منظر جامعه‌شناسی و ارائه راهکارهای مناسب می‌تواند کشور را در مسیر توسعه پایدار یاری رساند. به همین منظور، سه جامعه‌شناس برجسته کشور، هریک با نگاه تخصصی خود، چالش‌ها و فرصت‌های جمعیتی ایران را بررسی کرده‌اند.
محمدباقر تاج‌الدین، دکترای جامعه‌شناسی و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، در گفت‌وگو با خبرنگار ما، جمعیت را پایه‌ای مهم برای توسعه معرفی کرد؛ اما تأکید کرد که کیفیت جمعیت بیش از کمیت آن اهمیت دارد. وی توضیح داد: جمعیت فعال، خلاق، توانمند و آگاه می‌تواند به توسعه کمک کند؛ اما جمعیت محروم و فقیر خود مانعی بر سر راه توسعه است.
تاج‌الدین به مثال کشور بنگلادش اشاره کرد که با وجود جمعیت بسیار زیاد، به دلیل فقر گسترده و محرومیت‌های اقتصادی، با مشکلات جدی در مسیر توسعه مواجه است.
این جامعه‌شناس افزود که صرف داشتن جمعیت زیاد به‌خودی‌خود نمی‌تواند باعث پیشرفت شود، بلکه لازم است جمعیت کیفی، یعنی کسانی که از سواد متوسط به بالا، درآمد مناسب، شغل پایدار و توانمندی‌های جسمی و روانی برخوردارند، فراهم باشد.
وی با اشاره به شرایط جمعیت ایران گفت: «بخشی از جمعیت ۹۰ میلیونی کشور با محرومیت‌ها و مشکلات اقتصادی روبه‌رو هستند که خود مانعی برای توسعه به شمار می‌آید.
تاج‌الدین به ضرورت بازنگری در سیاست‌های جمعیتی تأکید کرد و گفت: مطالعات کارشناسان نشان می‌دهد جمعیت بهینه ایران در حدود ۳۰ تا ۳۵ میلیون نفر است و وجود جمعیت مازاد مشکلاتی نظیر کمبود منابع آب، برق، مسکن، بهداشت، درمان و آموزش را تشدید کرده است.
وی به چالش پیری جمعیت اشاره کرد و گفت: کشورهای پیشرفته‌ای مانند آلمان، سوئد و نروژ برای جبران کمبود جمعیت، سیاست‌های جذب مهاجران را اجرا می‌کنند؛ اما در ایران با حضور میلیون‌ها مهاجر افغانستانی، برنامه‌ریزی مناسبی برای بهره‌برداری از این ظرفیت صورت نگرفته است.
تاج‌الدین همچنین مشوق‌های جمعیتی موجود در ایران را نقد کرد و گفت: این مشوق‌ها بیشتر گروه‌های طبقه پایین جامعه را هدف قرار داده‌اند و برای طبقات متوسط و بالا جذابیتی ندارند. این وضعیت منجر به بازتولید فقر و افزایش جمعیت محروم می‌شود. در برخی مناطق، به‌ویژه سیستان‌وبلوچستان، خانواده‌های پرجمعیت با مشکلات معیشتی شدیدی روبه‌رو هستند.
به‌اعتقاد او، سیاست‌های جمعیتی باید به‌سمت بهبود کیفیت زندگی و ارتقای توانمندی‌ها تغییر جهت دهند و تنها افزایش بی‌رویه جمعیت کافی نیست.
محمدرضا رنجبر محمدی، دکترای جامعه‌شناسی، نگاه متفاوتی به موضوع جمعیت دارد و بیشتر بر تغییرات اجتماعی، ساختار خانواده و سبک زندگی معاصر تمرکز می‌کند.
وی با اشاره به دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ خورشیدی به‌عنوان دوره طلایی جمعیت ایران، گفت: «در آن دوران، ایران با موج جوانی فعال و پرانرژی مواجه بود؛ اما به دلیل سیاست‌هایی مانند «فرزند کمتر، زندگی بهتر» که اتخاذ شد، این فرصت مغفول ماند.
رنجبر محمدی تأکید کرد که تغییرات اجتماعی و اقتصادی باعث شده ساختار خانواده دگرگون شود و نقش‌ها و ارزش‌های سنتی جای خود را به ارزش‌های مدرن بدهند.
وی ادامه داد: گسترش فردگرایی، صنعتی شدن، افزایش سطح تحصیلات و مشکلات اقتصادی باعث شده است که زوجین امروزی تمایل کمتری به فرزندآوری داشته باشند یا این روند را به تأخیر بیندازند.
به‌باور این جامعه‌شناس، این روند کاهش جمعیت جوان در بلندمدت می‌تواند پیامدهای جدی برای کشور به همراه داشته باشد.
وی افزود: کاهش نیروی کار جوان، افزایش بار اقتصادی بر اقلیت جوان، و چالش‌های نگه‌داری سالمندان ازجمله مهم‌ترین مشکلاتی است که با کاهش جمعیت جوان پدید خواهد آمد. اگر چاره‌ای اندیشیده نشود، ایران در آینده‌ای نزدیک با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی مواجه خواهد شد.
رنجبر محمدی برای مقابله با این چالش‌ها راهکارهای متعددی را پیشنهاد داد که ازجمله آن‌ها می‌توان به آموزش و آگاهی‌بخشی در نظام آموزشی از مقاطع ابتدایی، بهبود شرایط اقتصادی، اصلاح قوانین حمایتی برای مادران شاغل، ارتقای رفاه اجتماعی و توجه به مسائل زیست‌محیطی اشاره کرد.
وی همچنین بر اهمیت کیفیت جمعیت جوان تأکید کرد و گفت: جوان بودن جمعیت یک فرصت است؛ اما مهم‌تر از آن فراهم کردن بسترهای مناسب برای نقش‌آفرینی آنان در توسعه کشور است.
آزاده نجفی، دانش‌آموخته دکترای جامعه‌شناسی و محقق حوزه زنان و خانواده، نیز در گفت‌وگو با دکتر شکربیگی، به بررسی تأثیر نقش زنان و اشتغال بر وضعیت جمعیت پرداخت. او ضمن اشاره به اهمیت شناخت علل کاهش جمعیت، تأکید کرد که صرفاً شعار و جملات انگیزشی نمی‌تواند باعث افزایش تمایل به فرزندآوری شود و نهادهای مسئول باید برنامه‌های اجرایی و عملیاتی طراحی کنند.
نجفی درخصوص چالش‌های زنان شاغل گفت: نیمی از سرمایه‌های هر جامعه را زنان تشکیل می‌دهند که نقش مهمی در توسعه اجتماعی دارند؛ اما در ایران، ساختارهای شغلی متناسب با نیازهای فرزندآوری برای زنان وجود ندارد.
وی افزود: فشارهای شغلی و خانوادگی باعث شده زنان شاغل دچار تضاد نقش شوند که این موضوع می‌تواند مشکلات روحی و جسمی ایجاد کند و تمایل به فرزندآوری را کاهش دهد.
وی ادامه داد:برای بهبود وضعیت، لازم است سیاست‌ها و هنجارهای اجتماعی به گونه‌ای اصلاح شوند که هم‌زمانی اشتغال و خانواده‌داری برای زنان آسان شود.
آزاده نجفی راهکارهایی ازجمله ترویج فرهنگ برابری جنسیتی، توسعه مهدکودک‌ها، حمایت از مرخصی‌های زایمان، ایجاد محیط‌های کاری انعطاف‌پذیر و اشتغال از راه دور را پیشنهاد کرد. همچنین، وی به لزوم فرهنگ‌سازی برای کاهش کلیشه‌های جنسیتی و مشارکت بیشتر مردان در امور خانه اشاره کرد.
جمع‌بندی دیدگاه‌های این سه جامعه‌شناس نشان می‌دهد مسائل جمعیت در ایران چندوجهی و پیچیده است و نمی‌توان آن را تنها با افزایش یا کاهش تعداد فرزند حل کرد. کیفیت جمعیت، ساختار خانواده، شرایط اقتصادی و اجتماعی، نقش زنان، سیاست‌های حمایتی و فرهنگی، همه و همه باید در سیاست‌گذاری‌های کلان کشور مد نظر قرار گیرد. همچنین، مدیریت منابع محدود کشور و توجه ویژه به کیفیت زندگی و توانمندی‌های جمعیت، لازمه دستیابی به توسعه پایدار است. در کنار آن، توجه به تغییرات اجتماعی و فرهنگی و حمایت از نقش زنان در جامعه می‌تواند زمینه‌ساز بهبود وضعیت جمعیتی باشد. با توجه به روند فعلی، لازم است دولت و نهادهای مرتبط با همکاری نخبگان و کارشناسان، برنامه‌های جامع و عملیاتی تدوین کنند تا ضمن رفع چالش‌های موجود، فرصت‌های رشد جمعیت و توسعه را به بهترین شکل ممکن بهره‌برداری کنند.
سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ اردیبهشت آغاز شده و تا ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ با شعار بخوانیم برای ایران در محل مصلای امام خمینی(ره) ادامه خواهد یافت. هم‌زمان با برگزاری بخش حضوری نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴ تهران، بخش مجازی نمایشگاه نیز در سامانه book.icfi.ir امکان خرید غیرحضوری کتاب را برای علاقه‌مندان فراهم کرده است.
